Өрт жағдайына еліміздің әлеуметтік-экономикалық даму көрсеткіштерінің әсер ету деңгейін анықтау

Сондай-ақ, көбіне маңызды параметрлерді бөлу, факторлар бойынша көрсеткіштерді топтастыру және кейін шынайы көрсеткіштерді синтетикалыққа ауыстыру (демек, әртүрлі тәсілдермен бірқатар көрсеткіштерді нормалау). Кейінгі үлгілеу көптеген алынған көрсеткіштер негізінде өткізілген.

Экономикалық және әлеуметтік әлеуеттің тиімді пайдалануы және қалыптасуы республикалық және облыстық экономикаға маңызы зор. Шын мәнінде Қазақстан Республикасының және оның облыстарының экономикалық байлығы табиғи және заманауи технологиялық, өндірістік және инновациялық әлеуеттер, сонымен қатар ықтимал қауіптер: саяси, қаржылық және т.б., соның ішінде төтенше жағдайлардың, өрттердің пайда болу қаупімен айқындалады. Осыған орай, әлеуметті-экономикалық әлеуеттің басқару, жіне оны қолдану тиімділігінің рөлі артты.

Жоғарыда айтылғанның негізінде, аумақтарда өрт жағдайына әлеуметтік және экономикалық көрсеткіштердің даму әсеріне талдау жасаудың маңызы бар.

Тұрғындардың өмір деңгейі мен өндірістің деңгейінен аумақтардағы Өрт санына және оның салдарына бейімділігін қарастырайық. Өндірістің деңгейі, тұрғындардың өмір деңгейі және адамдардың даму деңгейі сияқты көрсеткіштері адами потенциалдың даму деңгейін анықтайды.

Экономикалық әдебиетте «тұрғынның өмір деңгейі» санатының біржақты анықтамасы болмайды. Әсіресе, әлеуметтік тұрғындар тобы немесе жеке адам, отбасына қажетті тауар, қызмет жиынтығымен анықталатын әдістеме қолданылады.

Тұрғындардың өмір деңгейін көрсететін жалпылама көрсеткіштердің болмауына қарамастан, оны талдау үшін көптеген стаистикалық көрсеткіштерге есептелген, берілген санаттағы және топталған жақтарындағы келесі негізгі болктар:

• 
  тұрғындардың табыстарының көрсеткіштері;
  
• 
  т
  

  ұрғындардың материалды қызмет пен игілігін тұтынулары мен шығыстарының көрсеткіштері;

  
  
• 
  жинақтаулар;
  
• 
  тұрғындарды баспанамен қамтамасыз ету және жинақталған мүлігінің көрсеткіші;
  
• 
  тұрғындардың табыстарын, деңгейін және шекарасын дифференциациялау көрсеткіштері;
  
• 
  әлеуметтік-демографиялық мінездемесі;
  
• 
  тұрғындардың өмір деңгейін бағалау жалпыламасы.
  

Қоғамның өмір деңгейін анықтайтын факторлардың бірі болып елімізді экономикалық даму деңгейі саналады, сондықтан өмір деңгейін жалпылайтын көрсеткіштер ретінде экономика жағдайының негізгі индикаторлары пайдаланылады. Оларға ішкі өнім көлемі, ұлттық кіріс пен таза ұлттық кірістер жатады. Статистикалық тәжірибеде кеңінен ЖІӨ көлем көрсеткіші пайдаланылады. Өндіріс әрекетінің соңғы нәтижесі болып есептеледі. Өмір деңгейін талдау, оның ЖІӨ көлемін аумақ бойынша салыстыру және динамикасы үшін шынайы адам басына (үнемі бағада) есептеледі.

• 
  туғанда күтілетін өмір ұзақтығы;
  
• 
  білім берудің деңгейі;
  
• 
  тұрғындардың өмір деңгейін ІӨК жалпылайтын бағалар есебі (сатыпалушылардың теңдестігі негізінде АҚШ долларында).
  

Өнеркәсіп дамуының деңгейі өрт жағдайына қалай ықпал ететінін Алматы облысы және елімізідің барлықаумақтарының мысалымен қарастырамыз.

Алматы облысы көбіне аграрлық облыстардың бірі, алайда ауыл шаруашылық және өнеркәсіп саласында жалпы аумақ өнімі (ары қарай-ЖАӨ) тең. Облыстық аграрлық секторы республикадағы ауыл шаруашылықтың жалпы өнімінің 15,1% өндіреді. Облыстағы өнеркәсіптің 46,8% жалпы өнімінің тамақ өндірісі құрайды. 

Барлығы облыста ауыл шаруашылық дақылдарының 60 түрі өсіріледі: бидай, соя, жүгері, қант қызылшасы, картоп, жүзім және т.б. сонымен қатар, аумақта бестен бір бөлігі малшаруашылығының өнімдері. Алматы облысы республиканың ірі мегаполисінің –Алматы және оңтүстік аймақтың азықтүлік көзі болып табылады.

Жергілікті экономика дамуында өнеркәсіп саласының орны да бһлек. Сонымен осы шеңберде 499,2 млрд. теңгеге өнім өндіріліп, алфизикалық көлем индексі 102,3% құрады.

2010–2013 жж. облыста 235,7 млрд.теңге соммасына 36 өнеркәсіп нысандары іске қосылды. Онда 5 мыңнан астам адам еңбек етеді. Қатарға жаңа ірі машина жасау, тау кен, химиялық кәсіпорындар, жылыжай кешендері және энергетика нысандары кірді.

2.8

сурет – Облыстар бойынша қадағалаудағы нысандарда қртті тарату

Өрт қауіп бар нысандарда өрттің қауіпсіздігі белсенді өрт қорғанысы мен өртті алдын алу шараларын қамтамасыз етіледі.өрттің алды алуы өртті ескертуге немесе оның салдарын азайтуға бағытталған іс-шаралар кешені болып табылады.

Б

елсенді өрт қорғанысы – бұл өртпен немесе жарылғыш қаупі бар жағдаймен табысты күрес шарасы. Сондай-ақ, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 ж. 25 қыркүйектегі «Міндетті түрде өрт сөндіру қызметі құрылатын нысандар мен мекемелер тізімдемесін бекіту туралы» №1017 қаулысына сәйкес шығу техникасы бар объектілі өрт сөндіру қызметі құрылуда.

Сауалнама мәліметтері бойынша республиканың әр аумағында 1324 өрт қаупі бар, (Ақтөбе мен Маңғыстау облыстарын есепке алмай) олардың 5750 адам қызметкерлері бар мемлекеттік емес өрт сөндіру қызметі (әрі қарай МЕӨҚҚ) құрылған (2.12 кесте).
2.12 кесте – Аймақтар бойынша МЕӨҚҚ жеке құрамның саны және өртті-жарузиянды өндірістік нысандар саны

Ғимараттарды, құрылыстарды, кәсіпорынның сыртқы технологиялық құрылғыларды өрт қауіпі бар немесе жарылғыш санатына жатқызу. «Өрт қауіпсіздігінің жалпы талаптары» техникалық регламенттерімен белгіленетін, технологиялық жобалау ережелерімен анықталады.

Қазақстан Республикасы «Мемлекеттік қадағалау және бақылау туралы» Заңына және Қазақстан Республикасы ТЖМ 2011 ж. 10 тамызындағы «Азаматтық қорғаныс, өнеркәсіп және өрт саласында жеке меншік кәсіпорынға қатысы жоқ, нысандарды тексеру парақтары мен қауіп дәрежесін бағалау критерийлерін бекіту туралы» №335 бұйрығына сәйкес МӨҚ қызметкерлерімен өртті алдын алу жұмысын нысандардың тексерісі арқылы жүзеге асырылады.

Сонымен, өрт қаупі бар және селитебті аумақтардың қорғанысын мемлекеттік емес өрт сөндіру қызметі жүзеге асыруы тиіс.

Адам әлеуеті экономикалық әлеуеттің ең негізгі түрлерінің бірі және нақты, сапалы сипаттамаларымен ерекшеленеді. Қажеттіадамдар саны белгілі сапалы көрсеткіштерімен (біліктілігі және кәсіби құрылымы) ерекшеленіп оның қажетті расурсыз ұлттық экономикалық дамуы және қызмет етуі мүмкін емес.

Адам әлеуетінің даму деңгейі жоғары болғандықтан ұлттық экономиканың әлеуетінің өсуі де жоғары әлемде адам әлеуетінің даму деңгейінің басты индикаторы қазіргі уақытта адам әлеуетінің даму индесі болып табылады (ағыл. The Human Development Index – IHD) (әрі қарай – АПДИ). АПДИ үш көрсеткіштің теңсіздігін, гендерлік теңсіздік, кедейліктің көп қырлы индексі, құқықтар мен мүмкіндіктердің ұлғаюы, даму тұрақтылығы мен тұрақсыздығы, пзаматтық және қоғамдық қуаттылығы, демографиялық тенденциялар, еңбек шарттары, бңлңм алу денсаулық сақтау қаржы легі инфроқұрылым ақпараттық коммуникациялық технологияларға қол жеткізу теңсіздіктерін ескере отырып түзетулер енгізілді.

Соңғы жылдары интегралды көрсеткіш деп әлем қауымдастығының елдері реттеліп, әр мемлекеттің рейтингі анықталатын адам әлеуетінің даму индексін айтамыз. Адам әлеуетінің даму индексі біршама экономикалық қана емес , елдердің әлеуметтік тиімділігін, тұрғындардың өмір сүру сапасын ескеруге мүмкіндік береді.

Адам әлеуетінің даму индексі өмір сүрудің үш басты факторларын сипаттайды. Олар: өмір ұзақтығы, білім деңгейі, табыстар.АПДИ осы факторлардың белгілі көрсеткіштер жиынтығынан құрылған компонент түрі. Алайда кіріс компоненті жанама сипатқа ие. Ол жалпы ішкі өнім көрсеткіші (әрі қарай ІӨК) ретінде бағаланады.

Ұзақ өмір сүру – бұл тұлғаның ұзақ әрі салауатты өмір сүре алу қабілеттілігі. Ұзақ өмір сүру адамның дүниеге келген кезден бастап алдағы уақытта өмір сүру көрсеткішімен өлшенеді.

Білім деңгейі келесі көрсеткіштермен сипатталады: ересектердің сауаттылығы, білім беру мекемелерінде жастардың білім алумен қамтылады. Осы көрсеткіштердің негізінде ересектердің сауаттылығы мен білім беру мекемелеріне түскендер сандарының индексі анықталады.

Осылайша АПДИ тікелей аумақ пен елдегі жалпы өрт жағдайын айқындайтын тікелей көрсеткіш болуы мүмкін.

Б

Ересек тұрғынның сауаттылық деңгейі «күнделікті өмір туралы қысқа сөйлемдерді жазып, түсініп оқи алатын 15 жасқа толған және одан ересек адамдардың санымен» өлшенеді.

Біліммен толық қамтылуы барлық оқу дәрежелеріне (орта, бастауыш, орта-арнаулы, жоғары, университеттен кейінгі) түскен жалпы оқушылар санының, олардың жас ерекшеліктеріне қарамастан, 5-тен 24 жасқа дейінгі тұрғындардың жалпы санына қатынасымен есептеледі. Сонымен, білім деңгейінің индексін есептеу үшін ең алдымен ересек тұрғындардың сауаттылық индексі мен біліммен толық қамтылу индексі (БТҚИ)есептеледі:
Естиярлық тұрғындардың сауаттылық индексі келесі формула бойынша есептеледі:
ЕТСИ =ЕТСИ _ф / 100, (2.2)
онда ЕТСИ – естиярлық тұрғындардың сауаттылық индексі белгіленген жылға;

ЕТСИ _ф – нақты естиярлық тұрғындардың сауаттылық деңгейі.

Біліммен толық қамту индексі немесе оқу орындарына түскендердің жалпы көрсеткішінің индексі келесіі формула бойынша есептеледі:
БТҚИ = БТҚИ _ф /100, (2.3)

онда БТҚИ – біліммен толық қамту индексі;

БТҚИ_ф – оқу орындарына түскендердің нақты үлесті маңызы.

Содан соң осы екі индекс біріңғай индекс білім индексі (БИ) болады.

Сонымен қатар ересек тұрғындардың білімі үлесті салмақтың екіден үші болып бағаланады, ал оқу орындарына түскендер бірден үш. Бұл «Сауаттылық білім алу және оқуға қол жеткізуге бір қадам болып табылады» деп түсіндіріледі. Осылай, білім индкесі келесі формула арқылы анықталады:
БИ = 2/3 (БТҚИ) + 1/3 (БТҚИ) (2.4)

Қазақстандағы білім индексінің көрсеткіш динамикасы 2.15 кестеде көрсетілген.

2

Білім индексі басқа компоненттермен салыстырғанда ең маңызды болып келеді, себебі бірінші орында жас аралық демографиялық ауытқуы тұр.

Материалды ауқаттылық индикаторы, ИЧРды анықтау кезінде қолданылатын, өмір деңгейінің индексі (ӨДИ)- адамдардың дамуы үшін табыстың пайдалысының төмендеуін көрсету, тұрғындардың жан басына шаққандағы ІӨК логарифм ондығы сияқты есптер келесі формула бойынша:

онда: ӨДИ– өмір деңгейінің индексі;

2005-2011 ж.ж. ІӨК көрсеткішінің динамикасы 2.16 кестеде көрсетілген.

Валюта сатып алу қабілеттілігінің теңдестігі негізінде есептелген, тұрғындардың жан басына ІӨК елдің ІӨК көлемінің көрсеткіші, сол жылға арналған тұрғындардың санына бөлінген. Тұрғындардың жан басындағы ІӨК көлемінің динамикасының көрсеткіші 2.17 кестеде көрсетілген.

Тұрғындардың жан басына өмір деңгейінің индексін 2.18 кестесіне және (2.5) формуласына сәйкес есептейміз.

2.18 кесте – 2005-2011 жж. Қазақстандағы өмір деңгейінің индексі

Адамдық потенциалының даму индексін есептеуиндекстердің элементтер бойынша маңыздылығын анықтағаннан кейін АПДИ есептеледі. Ол өзіменэлементтер бойынша арифметикалық үш индексті білдіреді:

АПДИ есептелген мағыналары БҰҰ даму бағдарламасы есептерінің мәліметтерінен өзгеше (2.10 кесте) [33] өйткені мәлімет көздері әртүрлі немесе нақты болмауына байланысты, алайда АПДИ көрсеткіштерінің тұрақты дамуын көрсетеді.

Жалпылама интегралды көрсеткіштерді құрып, белгілі бір аумақтың әлеуметтік-экономикалық дамудың деңгейін сипаттап, аумақтық және мемлект аралық деңгейде салыстырып, әлеуметтік-экономикалық прогрестің әр түрлі аспектілері баға беруге болады.