Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ministry of education and science of republic of kazakhstan

Астана/Казахстан

Специалисты отмечали, что антропоморфное мировидение относится к наиболее древним и эмпирически первичным способам осмысления действительности. Очевидно, что по мере развития общества, неравномерно протекающего в разных культурах, антропоморфные метафоры в разной степени вытеснялись образами из других понятийных сфер, потому и представлены они в национальных культурах в разной степени, но сохраняют дискурсивную устойчивость внутри определенного национального дискурса примерно одинаково.

Как показал анализ, в метафорике публицистического дискурса Казахстана наибольшую продуктивность имеют метафоры, соотносящиеся с субсферой «Человек» – метафоры персонификации. Персонификация как проявление антропоцентричности представляет собой сложный когнитивный процесс, и метафора персонификации является базовой, лежащей в основе когнитивного осмысления действительности.

В большинстве случаев при осмыслении общественно-политической жизни страны функционирует метафора организма: субъекты политической и экономической сферы репрезентированы в образе человека, его органов, частей тела и т.п. Вместе с тем метафорический организм, как и организм человека, кроме физиологических параметров (тело, руки, органы и прочее), включает в себя также духовное начало, под которым понимается совокупность душевных переживаний, выражаемых при помощи чувств, эмоций. Осмысление действительности картины политического и экономического мира посредством метафор конструирует представления о душе общества и ее составляющих.

В отечественных СМИ пользуются широкой популярностью персонифицированные образы «СНГ», «Казахстана» и «России». Наиболее актуализированной метафорической моделью при описании этих концептов является метафора родства, которая репрезентирует отношения внутри государства, а также отношения между государствами и странами как родственные.
Нурманова Ж.К.

Астана/Казахстан

Фильм Д.Манабая «Кек», который называют в кинематографической среде «вендеттой по-казахски», является третьим текстом, вобравшим в себя часть литературного и сценарного материала с внесением новых режиссерских трактовок. Таким образом, «Баллада забытых лет» переросла в результате тройной модификации от трагедии правителя в кинотрагедию-размышление о тюркских племенах.

Астана/Казахстан

Но в отличие от других депортированных народов, которые вернулись на родину в конце 1950-х годов, крымские татары были лишены этого права формально до 1974 года, фактически – до 1989.

Купив, в рассрочку небольшой домик у отъезжающей чеченской семьи, Кемаль и Ани жили тихо и особо не общались с соседями. За два-три года их жилье преобразилось, «постепенно превращаясь в домик-сад», в котором каждый пустующий клочок земли был усеян цветами, и даже принялись «деревья-диковинки для наших мест», которые, наверно, выживали вместе с ними вопреки всему… Подобно Вольтеру старик «возделывал свой сад»: «колдуя на своем участке». Вероятно, возделывал «свой Бахчисарай», как естественное продолжение Крыма.

Мотив нерасторжимой близости Кемаля с Родиной звучали в его неизменном напеве: «Бахчисарай, Бахчисарай! Что ж, прощай. Я живу не в пустыне..». Этим напевом отгонял от себя черные мысли и спасался от приступов ностальгии, сжимавшей горло. Ведь разлуку с Родиной он считает высшим несчастьем, верность ей в самых трагических обстоятельствах – нравственным долгом.

Новелла автобиографична. Автор вспоминает, как белолицая старушка Ани угощала их, играющих мальчишек, гостинцами из Ташкента, а «старик привлекал к своим садоводческим опытам». Или, как подолгу беседовали отец и Кемаль и вперемешку с казахско-татарской речью звучали из его уст родные топонимы «Каир», «Алушта», «Ак-Мечеть».

Мирное и мерное течение жизни узника чужбины разрушало напоминание о легенде возникновения Бахчисарая. В глазах старика застували ужас и «вечная скорбь о минувшем», невозможности дальнейшего существования между двумя мирами.

Kars/Türkiye

(One of the Five “Arys” of Kazakh Literature: The Role of Shekerim Khudaverdiev in the Arising of Kazakh Nationalizm)

Beş Arıs’tan birisi olan Şekerim Hudaverdiyev tarihi bir kişilik olmasının yanı sıra edebi yönden de Kazak edebiyatının millileşmesinde önemle rol oynamış bir şahsiyettir. Şekerim Hudaverdiyev’in şiirlerinin bulunduğu kitapta yer almayan “Qazaqtın Tüp Atası” (Kazak’ın Dip Atası) isimli şiiri Abay 1-91 isimli dergide yayımlanmış olup bu şiir metni şairin tarih ve milli bilinç oluşumundaki tavrını göstermesi açısından son derece dikkat çekicidir. Bildirimizde bu şiir metnini temel alarak Şekerim Hudaverdiyev’in Kazak milli uyanışında ve bilinç oluşumundaki rolüne işaret edilecektir.

Ankara/Türkiye

Mağcan Cumabayulı ve Abdülhamid Süleymanoğlu Çolpan’ın devirleri,düşünceleri,duyguları ,edebî temaları ;kısaca hayatları ve kaderleri birbirlerine benzemektedir.

Mağcan Cumabayulı Kazakların, A.S.Çolpan Özbeklerin ünlü aydın, şair ve yazarlarıdır.

M.Cumabayulı 1893 ylında Güney Kazakistan’da, Sasık Köl yakınında bir avılda ,A.S.Çolpan ise 1897 yılında Özbekistan’ın Andican şehrinde doğdu.

Her ikisi de önce ana dillerinde eğitim aldılar.Arapça ve Farsça vasıtasıyla geleneksel islami kültüre ve edebiyata vakıf olan M. Cumabayulı ve A.S.Çolpan tahsillerinin ileri safhalarında Rus Tüzem mekteplerinde okuyarak Rusça’yı, öğrendiler ve bu yolla da Rus ve batı edebiyatlarını tanıdılar.

Trajik kaderleri 1938 yılında kurşunlanarak son bulan bu iki büyük insan, aydın ve yazarın en önemli vasıfları cedidcilikleridir.

Biz bu bildirimizde M.Cumabayulı’nın “ Mağcan Cumabayev Ölenderi”(1) ile “Çolpan’ın Şiirleri” (2) adlı çalışmalarda yer alan şiirlerinden hareketle onların cedidci fikirlerini karşılaştıracağız.Bu fikirler şu başlıklar altında ele alınacaktır.

1. 
   Vatan ve millet
   
2. 
   Kulluk ve Esaret
   
3. 
   Hürriyet ve istiklal
   
4. 
   Cehaletten Kurtulma ve Tahsil
   
5. 
   Türkçülük ve Turan Fikri
   
6. 
   Kadınların Değeri ve Hakları
   
7. 
   Dil ve Edebiyatta Yenilik, Üslup ve Yeni temalar
   

2. Özbay, Hüseyin; Çolpan’ın Şiirleri, Türk Kültürü Araştırmaları yayınları,Ankara 1994

Астана/Казахстан

Ұлтты ұлт ретінде танытатын негізігі категориялардың бірі – тіл. Елдің ең асыл рухани қазынасы саналатын әдебиет ұлттық тіл негізінде тіршілік етеді. Тілінен айырылған ұлт жеке ұлт ретінде өмір сүруін де тоқтатпақ. Отаршылдар боданындағы елді түбегейлі сіңіру үшін ұлттық тілді тоздыратын тіл саясатын жүргізді.

Патшалық Ресей тілдік отарлау саясатын халық жадында ұлттық қасиеттердің жадыхаттары болып сақталған географиялық атауларды өшірумен бастады. Себебі қол астына алған жерлерін өз мүддесіне сай қайта атаудың сан қатпарлы саяси мағынасы бар. «Түркістан ведомосы» басылымының 1899 жылғы санында: «Жергілікті атауларды орысшамен алмастыру кейде үстемдік етуші халыққа жергілікті халықтың сіңісіп кетуі үшін өте пайдалы фактор болады. Жайықты – Оралға, Алматыны – Верныйға (1867 ж.), Ақмешітті – Перовскийге (1863 ж.) өзгертіп атауда белгілі саяси себептер болғаны мәлім» - деп, арнайы түрде ескертуінде Ресей империясының буратана халықтарды күшпен зорлап ассимиляциялау саясатының бар болмысы бүкпесіз де қалтарыссыз ашылып, мойындалған» [1, 72 б.]. Халық қолданысындағы барлық тарихи-географиялық атаулар уақыт өте келе саяси-әлеуметтік мәнге ие болады. Отарлау салдарынан пайда болған атаулар отаршылдықтың тарихы болып жазылады. Мұны ғалым М.Мырзахметұлы отаршылдық топонимдер деп атап, оны «халықтық елді мекен, жер атауларының антиподы ретінде пайда болатын өмірдегі саяси-әлеуметтік, басқыншылық пен зорлық-зомбылықтың көрінісі» ретінде танытады. Түрік халықтарының тұтастығын көрсететін географиялық, этникалық, мәдени және саяси аймақтың Түркістаннан Орта Азия мен Орталық Азияға ойысуы орыс үстемдігі жүргізген қайта атау әдісінің нақты мысалы. Қайта атау әдісінен туған атауларды басқыншылар «жаңа география жасау» деп өздерінше заңдастырды, олар осы күнде де өзгермей келеді.

Ұлттық тілдің өмір сүру формасы да сол тілдің жазуы арқылы көрінеді. Осындай қиын тұста Түркістанның тілдік өмірі қандай халде еді? Түріктер кейбір дыбыстық өзгешеліктері бар бір тілде сөйлейтін, әрі олардың араб графикасына негізделген ортақ жазулары болды. Мән-жайға тереңдеп қарасақ, түріктердің көне ойма жазуын арабтың ирек жазу алмастырып, бұл ортақ жазудың қалыптасуына да отаршылдық құбылысы әсер етіпті. Яғни арабтандыру саясатының салдарынан араб тілі мемлекеттік тіл, ғылым және әдебиет тіліне айналды да, жалпы халыққа игертілді. Бодандағы ұлт болмысы еркіндікке бұлқынатыны белгілі. Қашан да қорғаныс сипатында пайда болатын түрікшілдік арабтануға қарсы ұлттық тілді, жазуды сақтап қалу үшін қайта қалқан болып алғы шепке шықты. Осының нәтижесінде арабтардың өздері жергілікті халыққа сіңіп кетті.

Астана/Қазақстан

Бұл баяндамада түрік халқының айтысы осы тәсіл бойынша зерттеледі.

Кызыл/Тува

Это тексты-импровизации в стихотворной и прозаической формах в основном небольшого размера, сложенные когда-либо разными чеченнер, обычно широко известными в народной среде тоолчу-сказителями, рассказчиками-балагурами, знатоками устно-поэтического творчества, на самые разные темы из повседневной жизни. По своей эстетической функции они больше направлены на развлечение слушателей. В силу этого определяющим их элементом является не сколько содержание, а сколько форма, внешнее оформление, где большую роль играет наиболее яркие компоненты языка, различные художественно-изобразительные средства и приёмы фольклорной поэтики: повторы слов, звуковое уподобление, сложные слова, экспрессивная лексика, а также формульные выражения-клише, которые представляют собой наиболее совершенные стихотворные размеры народно-поэтической речи.

По своим основным качествам (импровизационность, композиционная и стилистическая организованность, активное использование образно-поэтического арсенала народной речи и фольклора, присутствие индиви-дуального авторского начала) тувинские чеченнерчугаазы роднятся с творчеством казахских акынов, хотя, с другой стороны, обнаруживают и много различий.
Жиембаева Г.Т.

Астана/Қазақстан

Түркиядағы түрік ағартушылығы Ресей қарамағындағы басқа түрік халықтарына қарағанда мүлдем басқа жағдайда өтті. Өйткені, бұл ел түркі халықтарының ішіндегі жалғыз тәуелсіз мемлекет еді.

Ал, Ресей бодандығындағы түркі халықтарының ағартушылығы бодандық кезеңінде дамыды және отаршылдыққа қарсы күрес түрінде жетілді. Кеңес Одағы кезінде шет ұлттардың ағартушылығы, сол бағыттағы әдебиет белгілі бір идеологияның ішінде ғана қарастырылды.

Танзимат ағартушылары түрік қоғамына, ұлт ой-санасына, ұлт тағдырына өте үлкен әсер етті. Қазақ зиялылары қазақтың надандығының, әділетсіздіктің, ескіліктің қазақ еліне бөгет болып отырғандығын айтса, түрік зиялылары демократияға, әділеттілікке жету үшін батысқа бет бұру, батыстың ілім-білімін алу керектігін қолдап осы жолда күресті.

Аталған мақалада түрік және қазақ әдебиетінің проза жанрында жазылған алңашқы шығармалары мен олардың ерекшелікте.

Тахтанова А.Қ.

Астана/Қазақстан

Қазақ пен бәдәуи поэзиясының арғы дәуірдегі үлгілері ауызша шығарылып, ауызша таралып, ауызша сақталған. Ауызша шығарылып, ауызда сақталған фольклор шығармаларында (ертегілер, аңыздар, тұрмыстық-салттық өлең-жырлар, мақал-мәтелдер, эпостық жырлар т.б.) автор болмайтындығы ақиқат. Бірақ ауызша шығарылғанына қарамай, шығарушыларын сақтаған ауыз әдебиеті де бар. Орта ғасырларда жасаған жыраулардан өлеңдер сақталып, бізге жеткен. Шығармалары қаншалықты аз сақталған сайын шығарушылары соншалықты аңызға айналған (Асан Қайғы).

Фольклорда бейнеленетін тұрмыс-тіршіліктің көзінен белгілі бір халықтың тарихын, дүниеге көзқарасын, дінге деген сенімін, арман-мүддесін ғана танып қоймай, сол тіршілікте басты роль атқаратын табиғат пен жер ерекшеліктеріне орай олардың өзгелерге ұқсамайтын өзгешеліктерінің түбіріне үңілуге болады. Сондықтан да, табиғаты, тұрмыс–тіршілігі өзара ұқсас екі көшпенді өмір сүрген қазақтар мен бәдәуилердің шығармалары салыстырмалы түрде алынып, индивидуалды ауызша поэзиясын жан-жақты қарастыру барысында көптеген қызығушылықтарды көреміз.

Ақын-жыраулар поэзиясының көркемдік кестесінде терең мағыналы сөздер ұшан-теңіз. Алдымен көркем теңеулердің шығу себептері - көркемдік қиялдың жемісі, қоршаған ортаны, табиғатты, тұрмыс-тіршілікті, шаруашылықты жетік білу поэзия тілінің құлпырта түседі.

Халықтың мал өсіру кәсібімен айналысуы келісті образдар тудыруға түрткі болды, тілімізді түрлендірді, өрнек-нақыштармен байытты, қимыл-қозғалысын, икем-бейімін күшейтті. Өмірдегі өлеңге сымбат дарытты. Жануарлардың дене бітімдерімен салыстырулар мен теңеулер мал баққан елге тән ерекшелік. Әрине, бұл суреттеулерді екі халықтың поэзиясынан мол табуға болады.

Қазақ хандығы дәуірінде жасалған мол мұраның және исламға дейінгі бәдәуи поэзиясының шағын бөлігі ғана біздің заманымызға жетті. Ақын-жыраулар ана тіліміздің бай дәстүрін жалғастыра отырып, оның бейнелілік, мағыналық қырларын жетілдіріп, ұстартып, көркемдеудің жолдарын пайдаланады. Ұғым-түсініктерді, атауларды суреттілік-көркемдік мақсатқа ұтымды, ұтқыр пайдалануға ұмтылады. Ақындық қиялдың қуатын, интуиция, түйсік-зеректігін, халықтың әдет-ғұрпын, салт-санасын, арман-мұратын, шаруашылық кәсібін шындыққа айналдыратын, өмір сүруін дәлелдейтін құрал, амал, айна - тіл. Адамзат қоғамының рухани мұрасы, ақыл-ойдың жемістері, ғасырлар тұңғиығындағы еміс-еміс жарық сәулелер тіл арқылы жетеді.

Астана/Казахстан

Рассмотрение художественного образа-понятия «телега жизни» в литературе представляет значительный интерес.Словари, созданные трудами различных исследователей, демонстрируют единство происхождения конструкта телега (арба) в процессе «скоростного» развития народов тюркско-славянской и монголо-татарской ойкумены.Не претендуя на исчерпывающее толкование образа-понятия «телега жизни» в целом, можно обратиться к его характеристике в повести современного казахского писателя Тынымбая Нурмагамбетова «Прощай, ата…». В природно-предметном мире главного героя, старика Жакена, художественный образ «арба» обретает глубинный смысл – хронотопа его жизни. В истории сообразности человеческому и тварному миру названное средство передвижения выступает не просто как фон этой истории, но и как тема, соположимая с аллегорическим стихотворением А.С. Пушкина «Телега жизни».Образно-мотивная когерентность текстов разных художников слова позволяет выявить следующее: жизненные фазы персонажей (юность зрелость старость, завершаемая немощью или смертью героя) и природные циклы (утро полдень вечер, завершаемый мраком ночи) протекают согласованно и изменяются по принципу последовательности времени и его необратимости.На аллюзивном уровне модели «утро – вечер» / «давно – теперь», связанные с образом-понятием «телега жизни», возможно рассмотреть на материале произведений казахской и русской литератур (А. Кекильбаев, Т. Ахтанов, Я.П. Полонский, О.Э. Мандельштам).

Нұқыс/Қарақалпақстан

Көзимиз үйренген газет ақпараты оқырманына жету жолында күрделі бірнеше процесті: деректі жинау, терім, беттеу, көбейту және тасымалдауды бастан өткеріп, бірнеше сағаттан бірнеше тәулікке дейінгі уақытты қамтуы мүмкін. Ал Интернет орталығында бул жүдә тез әрине оңай кешпекте. Оратлық Азия елдерiнде күрделі реформалардан кейін жаңа медиаорта орнығып келе жатыр. Бул туралы ММУ дің профессоры Я. Н. Засурский мынадай тұжырым айтады: “Ауқымды алатын болсақ, әлемде журналистика жаңа деңгейге көтерілуде. Ол бірнеше жағдайға: біріншіден, жаңа ақпараттық технологияның дамуына байланысты, өйткені, журналистің қызметінде кең мүмкіндіктерге жол ашады, бұқаралық ақпарат және қарым-қатынас құралдарының ұдайы дамуына жеткізеді; екіншіден, ғаламдастырудан туындайды”.

Осы ғаламдастыру бизиң әдебий мураларымызға да әсер етерi көринбекте. Қазіргі ақпараттық технологиялар журналистиканы жаңа сапалық деңгейге көтерді, әрі журналистің шығармашылық мүмкіндігін арттырып, оқырманына өз ойын жеткізуде кең мүмкіндіктер ашты – ақпарат алу мен таратудың еркіндігі берік орнықты, оған тосқауыл болар күш әлсірей бастады.

Бириншиден, қарақалпақ медиаорталығында әдебиет туралы арнайы сайттар жаратылмаған. Бирақ та, әдебий шығармашылыққа қызығыўшылар, әдебий мураларымызды болажаққа жеткерудi мақсат еткен жеке адамдар блогтар жаратып, әдебий дурданаларды жайластырып келмекте. Мақаламызда осы жайттар жөнинде сөз етемиз.

Екiншiден, мақаламызда аударма жөнiнде де арнайы пикир билдиремиз. Себеби, ғаламдастыру жағдайында аудармашылық басты орынға шығады. Бизиң әдебий мураларымыз дүнелiк тилдерге аударылып, жәҳән аудиториясына жеткерилу қажет.
Samet Azap

Türkiye/Ardahan