Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ministry of education and science of republic of kazakhstan

Ardahan/Türkiye

Tarih meselesi veya tarihî kimlik, 20. Yüzyılın son on yılında bağımsızlığını kazanan Orta Asya halkları ve kısmen bağımsızlığını kazanan diğer Türk asıllı halklar için oldukça önemlidir. Millî kimliğin oluşmasında “ortak bir geçmiş”e sahip olmanın vazgeçilmezliği teorisyenler tarafından sıklıkla vurgulanmıştır. Sovyetler Birliği içinde yaşayan halklar kendi kimliklerini koruyabilmek için büyük çaba sarf etmişlerdir. Aydınlar ve yazarlar bu meseleyi gündemde tutabilmek için satır aralarında bile olsa eserlerinde işlemişlerdir. Bunlardan maksat halkta bir “tarih” şuuru oluşturmaktır.

Алматы/Қазақстан

Қазақ елі мен басқа да түркі тектес халықтардың мәңгілік бірлестігі көненің көзіндей болған асыл да маржан тілі мен сөз құдіретінде жатыр. Оны дәлелдеудің қажеті де жоқ . Біздің айтпағымыз сонау өткен ғасырдағы ауыр талайлы тағдыр жазуындағы Мағжан Жүмабаев поэзиясындағы түркі халықтарға ортақ мұң мен арман, мұрат мүдденің сабақтастығының бір арнаға тоғысқан ортақтастығын айта кету. Мағжан қазақ халқының мұң мұқтажын жоқтаған ақын ғана емес бүкіл түркі халықтарының жоғын жоқтаушы, осы халықтардың елдік, туыстық тамырластығын сақтаушы. Мағжан поэзиясы өз кезінде қазақ әдебиетіне түр, көркемдік жағына жаңалық әкелген, тек қазақ елінің әдебиетіне қозғау салмай түркі халықтарының әдеби әлеміне үлкен бетбүрыс жасап әдебиет қозғалысының жаңа бастауларына тікелей ықпал еткен дара түлға тұлғаларымыздың бірі екені әлемге аян.

Мағжан өз поэзиясын қазақ халқының өмірлік күресін, талайлы тағдырын ел үшін жер үшін азаматтығы асқақ мәртебесі биік абзал ұлдарын, «тәтті, дәмді, тармақты, Ұзын Ертіс, Жетісу» жерлерін өзіне мәңгілік тақырып етіп алды әрі түркі халықтарына ортақ атаулар мен туыстығының айғағы болатын мәнділік мәселелерді өз туындыларына арқау етті Қазақ және түркі халқтарына ортақ ұлттық мәдени дәстүр – салтын, таным – сенімін, ондағы халық тіршілігі мен тынысын халық шежіресін, халық өмірін, халық тағдырын поэтикалық тілі арқылы жеткізеді. Адамзат баласының рухани жан – дүниесіне тәнті ету рухы биік мойытпас мұң мен сыр шертетін қазақтың асыл ұрпақ әлеміне жетелеп апарар жол – Мағжанның поэзиясында жатыр. «Сөйтіп, рухты ертек жырлар, батырлар әңгімелер халықтың рухы көтерілген шақты шыққан сөз болады. Батырлардың рухынан, батырларды жыр қылған ақын сөздерінің рухынан сол жыр шыққан замандағы халық рухы қандай болғанын білеміз. Ертегілер бұрынғының қалпынан, салтынан дерек бергенде, ертек жырлар бұрынғының рухынан дерек болады.»[1, 145 бет]

Мағжан поэзиясында қазақ және түркі халықтарына ортақ ономастикалық және топонимикалық атауларының сырлы да жырлы концептуалдық мәні бүкіл түркі халықтарының санасы мен көңіл рухының тамыр тамырын қуалап қозғау салдырған еді осындай алып әлем дүниесінен сыр шертеді. Сөз еткелі отырған ономастикалық және топонимикалық атаулар біздің баға жетпес асыл қазынамыз, бағалы тарихи мұра ел жер – су атауы, қымбат қазыналы жер ел –азамат ежелгі ел арманы, ел мұраты. Ұлттық санамыздан мәдениет пен тарихты ысыру үшін бұл тарихи тұлғалар мен жер – су атаулары біраз уақыт аталмай кетіп, тәуелсіз мемлекет дүниеге келуі арқасында ұлттық ономастиканы қайта қоғам өмірінен орын алуы Мағжан поэзиясының тағы бір қырының маңыздылығын көрсетеді. Әр түрлі саяси жағдайлардың отаршыл саясат, би саясат әсерінен рухани мәдениетті көзден бұлбұл ұшыру үшін жер – су, елді мекендердің, адам есімдерінің тарихи себептердің құрсауында өзгертіліп жатқанмен поэзиясының тілдік әлемінде оны ешкім өзгерте алмайды екен. Мағжанның сөз өнеріндегі түркі халықтарының ортақ рухани байлығын жырлаған, сондықтан поэтикалық әлем адамзаттың рухани жан – дүниесімен ғұмыр кешеді. Поэзия тіліндегі ономасикалық атауларда түр – түріне бөліп қарстыруды қажет етпедік. Өнер тілінің өн бойында лексикалық қазынаның лингвистикалық тұрғыдан ономастикалық, топонимикалық атаулар деген топтарға енуі заңды құбылыс болғанмен олардың мағыналық әрі мәнерлік сипатта қолданыстарының сөз ету – поэзия тіліне тән авторлық шеберлік қызыметін танытады.

Астана/Қазақстан

Бiз А.Фитраттың қажеттiлiктен туған түрiкшiлдiгiн iлгерiде аз да болса сөз еттiк. Ол Шығыстың әлеуеттi бiр халқы – түрiктердi ағарту зиялылардың мiндетi деп бiлдi. Бұған “Уқитғувчилар юртига” (“Оқытушылар жұртына”) атты өлеңi мысал бола алады.

Мағжан сынды Шығыс хақында көп жазған өзбек ақыны - Чулпон. Оның “Шарқ нури” (1918), “Шарқ қизи”, “Улуғ Британиянинг бу кунги хокимиятига” (1920), “Яна ут”, “Қиз қушиғи”, “Куринган аланга” (1923) атты өлеңдерiнде Күншығыс тақырыбы әр қырынан жырланады. Мысалы, Түркiстанда большевизм толық жеңiске жетпеген кезде жарияланған “Шарқ нури” өлеңiнде ақын күн нұрына (мұны бiлiм-iлiм рәмiзi деуге де болады) қарап: “Шығыс үшiн сен Арабта аттың (шықтың) да баттың”,-дейдi. Алайда Чулпон небiр ойшыл, дананы туғызған Шығыстың түгесiлмейтiнiне сенедi.

Өзбектiң сыршыл ақыны қызға арнаған “Шарқ қизи” өлеңiнде Шығыс аруын жарық дүниедегi сенiм мен үмiттiң, қуаныш пен қиялдың қайнарына балайды. Ал, ендiгi бiр туындысында (“Қиз қушиғи”) ол отарланған елдi қапасқа түскен қыздың құсымен теңестiредi. Бұл шығарманың жазылған жерi (Андижан) мен уақытына қарап, “басмашылар көтерiлiсi күшпен басылғаннан кейiн туған өлең” деп шамалауға болады. Мұның дәлелi – тордағы құстың мына “сөзi”.

Ағылшындардың Шығысты қомағайлана жұтпақ болуы һәм патшасын жалмаған Ресейдiң одан қалыспауы адам ретiнде Чулпонның ашу-ызасын тудырғанға ұқсайды. Британия үкiметiн әшкерелеу мақсатында жазған өлеңiнде ақын “Бiреуге ор қазба, өзiң түсесiң” деген нақылын еске салады.

20-жылдардағы Шығыс пен Түркiстанның шындығын қозғаған Чулпонның елеулi өлеңi – “Яна ут” (Және от). Бұл шығармада да қаралы кезеңнiң бейнесi бар. Ақын “қалтыраған қауқарсыз Шығыс сол жадайы “мәдениетке” (Ресей жағдайында пролеткульт) даңқ (шон) сала ма?!” деп қауiптенедi. Осы өлеңiнде қаламгер Батысты – рухы жоқ “машинаға” теңейдi.

Астана/Қазақстан

Бұл қатардың бастапқы бөлігінде, сөз жоқ ХХ ғ.б. қайраткер-қаламгерлердің өмірі мен шығармашылығы да өзіндік өзгешеліктерімен айқын көрініп, қазақ қоғамына, руханият әлеміне еркін енді (мысалы, М.Шоқай, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауыт-ұлы, М.Әуезов, С.Сәдуақасов, Қ.Кемеңгеров, С.Қожанов, Т.Рысқұлов т.б.).

Алаш алыптары арасында қайраткерлігі мен қаламгерлігі қатар көрініс тапқан, ұлттық сөз өнерінің барлық жанрында қалам тартқан, «елі үшін күйген» - Жүсіпбек Аймауытұлының есімі мен еңбегі айрықша назар аудартады // 1// .

Ж.Аймауытұлының қазақ қоғамына, руханият ісіне қосқан сүбелі үлесі хақында айтқанда, ең алдымен ұлттық мұрат жолындағы еңбек-мұралары еске түседі. Олардың арасында, әсіресе поэзия бағытында // «Сарыарқаның сәлемі», «Көшу», «Ұран», «Әскер марсельезасы», «Жәмила», «Тұңғиық түпсіз аспанда», «Нұр күйі»//, кіші және үлкен жанрларда // «Әнші», «Елес», «Жол үстінде», «Боранды болжағыш әулие», «Жапырақтар», «Күнікейдің жазығы», «Қартқожа», «Ақбілек» //, драмада // «Ел қорғаны», «Қанапия- Шәрбану», «Шернияз»//, әдебиет, сын саласында // «Абайдан соңғы ақындар», «Мағжанның ақындығы туралы», «Сұңқар жыры»//, драмада // «Бақылаушы» /Н.В.Гоголь/, «Тас мейман», «Сараң сері»/ А.С. Пушкин//, «Дәмелі» /Ф.Дюшен/, «Телегей теңіз» /Дж.Лондон/, «Өрбике» /К.Беркович/, «Тау еліндегі оқиға» /С.Чуйков/, «Коммунизм әліппесі» /Н.И.Бухарин, Е.А.Покровский/, «Саяси экономияның қысқаша курсы» /Богданов/, «РСФСР Конституциясы» /П.И.Стучкий/, ұлттық тәлім-тәрбие ісінде // «Психология» , «Жан жүйесі және өнер таңдау т.т кең көлемде қозғайды // 2 //.

Астана/Казахстан

В творчестве выдающихся писателей тотемные, родовые и семейные мифы используются на различных уровнях произведения. К примеру, волк как тотемное животное – умное, жизнелюбивое, выносливое, преодолевающее все преграды – в повести «Көк серек» М. Ауэзова является стержнем сюжета, его борьба за свою жизнь и круги вокруг аула, его приютившего, создают особую концетрическую композицию (2:47) произведения, а образ Көк серека соотносится с тотемным предком Көк бөрі (синим волком) и наполнен символическими смыслами.

Образ синей волчицы – одни из важных в романе Ч. Айтматова «Плаха»; проблема самоуничтожения человека, его гибели развивается параллельно с жизнью синей волчицы, отчаянно борющейся за жизнь, показывает мудрость природы и недальновидность человека.

В творчестве Ч. Айтматова есть примеры использования тотемного мифа вкупе с шежире и собственным мифотворчеством. Тотемный миф играет в повести «Белый пароход» композиционную роль. В более поздних произведениях Ауэзова и Айтматова мастерски использованны родовые и семейные, а не тотемные мифы.

В творчестве О. Памука – Нобелевского лауреата – особо значим роман – «Черная книга», в основе сюжета которого судьба рода и человека, а шире – судьба творчества, которым человек жив, и может остаться в памяти последующих поколений.

В целом, родовые и семейные мифы активно используются соврменными тюркоязычными писателями, привнося в произведения новые смыслы

Астана/Казахстан

Языковая картина мира основоположника современного русского литературного языка А.С. Пушкина отличается в плане выражения тюркского влияния поразительной иллюстративностью и этнотолерантностью. Поэт «умел видеть мир таким, каким он должен быть, в бесконечном стремлении человека к светлому идеалу, достигаемому в борьбе гармонии и дисгармонией, преходящих, приземленных эгоистических интересов с высшими, духовными» [1: 16]. В качестве только одного из примеров можно привести язык поэмы «Руслан и Людмила». Это произведение пронизано симпатией к благородному «младому хазарскому хану Ратмиру». Это не эмоционально-беспочвенная симпатия лирика, а принципиально-личностная и исторически оправданная симпатия знатока истории. «Исторические исследования Пушкина ставят его в ряды лучших наших историков» [2: 4].

Замечательный востоковед В.В. Григорьев так писал о хазарах и Хазарском каганате: «Необыкновенным явлением в Средние века был народ хазарский… Держава хазарская славилась правосудием и веротерпимостью…. Как светлый метеор, ярко блистала она на мрачном горизонте Европы…» [3: 66]. Эти слова подтверждаются наблюдениями египетского историка XIV Аль-Омари, который писал: «Тюрки эти – один из лучших родов тюркских по своей добросовестности, храбрости, честности, совершенству своей фигуры и благородству характера» [4: 13].

Имена героев поэмы – тема для отдельного исследования. А.С. Пушкин хазарскому хану дает благородное имя. Ратмир от основ славянских слов «защищать + мир», в то время как личное имя русича Руслана - тюркское по своим корням. Руслан – Арслан, Аслан, Арыстан и другие варианты от «арыстан», что означает «лев».

Для русского народа «первооткрывателем» имени Руслан явился А.С. Пушкин.
Mehmet Rıhtım

Bakü/Azerbaycan

Türk-İslam dünyasının bu iki büyük irfan kaynağının tasavvufi etkileşiminin neticeleri daha çok Selçuklu ve Osmanlı bölgesinde tezahür ederek Anadolu, Balkanlar, Afrika, Orta şark, İran, Kafkasya gibi büyük bir alanı içine alan ve tesirleri hala devam eden muhteşem bir sevgi medeniyeti olmuştur.

Tebliğimizde bu hareketlerin çıktığı bölgeler, kaynak şahsiyetler, yayılma yolları, fikri özellikleri ve sosyo kültürel tesirleri açıklanacaktır.
Ахметбекова А.К.

Алматы/Қазақстан

Сопылық поэзияны жанрлық тұрғыда қарастыру әлі бір шешімін таппаған мәселе. Сопылық поэзияның отаны болған араб әдебиетін зерттеушілер оның жанрларын тек сырт формасына қарай ғашықтық лирика және «қасыда» үлгісіндегі поэма деп бөледі. Орыс ғалымдары сопылық поэзияның түрлерін «ғазал», «шарап», «зухдийат» өлеңдері және поэма деп көрсетуге бейім. Яғни сопылық поэзияның жанрлары ішкі мазмұнына емес, сырт мазмұнына құрылған формаға қарай түрленеді.

Айтып кеткеніміздей, түркі сопылық поэзиясы бұл сыныптамаға келе бермейді. Өйткені араб-парсы поэзиясының ықпалында туған түркі поэзиясында ғашықтық лирика, «шарап» өлеңдерінің элементтері болғанымен, мазмұны басымдылық тартып, уағыз-насихат үлгісіндегі фәлсапалық шығармалар деген сипаттамаға лайық. Егер Йасауи бастаған түркі сопылық поэзиясын пішінмен, сырт мазмұнымен бағамдасақ, еш нәтижеге жетпейміз.Сондықтан түркі сопылық поэзиясын түрлендіруде, ғалым З.Қабдоловтың: «Демек, әр жанрдың айрықша қасиеті жалпы долбармен емес, нақты жағдайда, нақты көркем туындыға негізделе дәлелденуге тиіс»[1:307] деген сөзін басшылыққа аламыз.

Түркі сопылық поэзиясының өзгешелігін танытуда мадақ өлеңдерінің орны ерекше. Сопылық өлеңдерді айқындауда, ең алдымен, мадақ өлеңдерін қарастыруымыздың бірнеше себебі бар: 1) мадақта нақты персонаж көрсетіледі; 2) мадақта қоғамның идеалы, идеологиясы айқын танылады; 3) мадақталушыға деген қатынасынан мадақта автор туралы мағлұматтар қамтылады.

Жалпы сопылық әдебиеттегі мадақтар арқылы сопылық оқудың қоғамдағы орнын, оған деген ресми дінбасыларының қатынасын және оның даму бағытын анықтауға болады. Сондай-ақ мадақ жанр тұрғысында сопылық әлемде таным-тағылымдық функция және сопылыққа қатысты тұлғалардың өмірбаяндық шежіресі(агиографиялық) функциясын атқарғанын көреміз. Сондықтан да сопылық поэзияда тағылымдық мадақ және агиографиялық мадақ түрлерін атауға болады.

Жоғарыда айтып кеткеніміздей, мадақтарда қайталау, редифтер көп. Бұл қайталаулар түркі сопылығына аса қажет акті еді. Біріншіден, қайталау араб, парсы тілінен енген кірме сөздердің мән-мағынасын түсініктірек қылады. Сопылық әдебиет терминдерінің ұғымы түркілене бастады. Екіншіден, жат сөздерді белгілі бір ретпен қайталау предикатты байланысты сақтауға мүмкіндік берді. Үшіншіден, қайталау сопылық тезаурусты құлаққа сіңімді қылады. Сондықтан да өзінің тіке функциясымен қатар, мадақтар «самағ» атты сопылық жиында экстаз тудыру мақсатында да қолдана бастағаны байқалады.

Астана/Казахстан

Проблемы психологического анализа в художественной литературе исследуются на материале произведений отечественной и зарубежной литературы. Выбор приемов и способов психологического повествования отдельно взятого писателя обусловливается идейным содержанием произведения и авторским замыслом.

Психологизм непосредственно связан со стилем писателя, выступает как организующий стилевой принцип, стилевая доминанта. Внутренний мир героя художественного произведения раскрывается в деталях портретного описания, поступках, словах, высказываниях, авторских характеристиках.

Будучи основным принципом организации художественных элементов психологизм обусловливает и своеобразие композиционно-повествовательных форм, с помощью которых осуществляется изображение внутреннего мира героев, различных душевных состояний. К наиболее распространенным формам психологического повествования относятся внутренний монолог и психологическое авторское повествование. Существуют специфические формы психологического повествования, к которым относятся сны, сновидения, а также оригинальная сюжетно-композиционная форма, как введение в повествование персонажей-двойников. Наконец, прием умолчания, столь характерный для сценического искусства, широко используется и в художественной литературе.

Психологическая проза в казахской литературе 60-80-х годов прошлого века представлена именами Д.Исабекова, О.Бокеева, творчество которых характеризуется наиболее ярко выраженной саморефлексией. Объектом художественного исследования становится изображение внутреннего мира героев, мира чувств и переживаний, настроений. Этот мир гораздо содержательнее и богаче, чем внешняя жизнь героя. В то же время он глубоко противоречив и сложен. Ему свойственны также изменчивость, подвижность и динамичность. Герои повестей Д.Исабекова – чаще всего несчастные, обиженные судьбой, жертвы трагических обстоятельств, отвергнутые обществом, изгои. Они живут своей замкнутой, тихой жизнью. И объектом писательских раздумий становится жизнь внутреннего сознания героев.

Автор-повествователь стремится воспроизвести мысли, представления героя о жизни, ее смысле, о своем предназначении. В форме несобственно-прямой речи воссоздаются его внутренние размышления. Внутренний мир героя раскрывается в воспоминаниях и сновидениях.

В форме несобственно-авторской речи повествуется прошлое героя, история его рождения.

Разнообразие форм повествования объясняется главным образом стремлением автора максимально точно и правдиво показать сложный внутренний мир героев, динамику и смену противоречивых чувств героев. В то же время психологизм повествования позволяет глубже проникнуть в характер героя, показать механизмы формирования характера и образа героя.

Ереван/Армения