Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ministry of education and science of republic of kazakhstan

УДК 94.0

Т 90
Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Ғылыми-әдістемелік кеңесі ұсынған

Редакция алқасы:
М.Жолдасбеков, Д.Қамзабекұлы, Қ.Сартқожа, С.Сыздықов, Н.Шаймердинова,

А. Досымбаева
Т 90 Түрк әлемі: тарих және қазіргі заман/ Тюркский мир: история и современность. Халықаралық түрктану симпозиумы тезистері. Тезисы международного тюркологического симпозиума. – Астана: ЕҰУ баспасы, 2011.-113 б.

ISBN 978-601-7252-96-0

В сборнике представлены тезисы докладов и статей участников симпозиума. Структура сборника идентична Программе симпозиума. Сборник подготовлен на кафедре тюркологии Евразийского национального университета им. Л.Н. Гумилева. Все публикации даются в авторской редакции.

УДК 94.0

ББК 63,3 (0)

ISBN 978-601-7252-96-0
© Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ, 2011

МАЗМҰНЫ

1. 
   Пленарлық мәжіліс / Пленарное заседание....................................................................4
   
2. 
   Түрк әлемінің өзекті мәселелері / Актуальные проблемы тюркского мира............... 9
   
3. 
   Түрк халықтарының тілі мен әдебиеті / Язык и литература тюркских народов…...29
   

- әдебиет секциясы / подсекция литературы…………………..………………...........60

4. 
   Тарихи-этнографиялық зерттеулер / Историко-этнографические исследования....................................................................................................................80
   
5. 
   Түрк жазба ескерткіштері / Тюркские письменные памятники……………........…..96
   

Астана/Қазақстан

Ұлы даланы еркін жайлаған көне түрктер мемлекеттіліктің өзіндік үлгісін қалыптастырған. Қазақстан аумағында пайда болып, ірге көтерген байырғы түрк мемлекеттерінде отырықшы егіншілердің мәдениетімен ұштасқан көшпелі өркениетке тән ерекше саяси билік жүйесі орнықты, сан алуан дәстүрлер мен менталитетті тоғыстырған өзіндік, бірегей мәдениет қалыптасты.

Мәңгілік ел орнатамыз деп шарқ ұрған, заманының ұлы империясы – түрік қағанатын құрып, келешекке осыншама байтақ жерді, сарқылмайтын, таусылмайтын байлықты, тозбайтын дәстүрді қалдырып кеткен Бумын, Істемі, Құтлығ, Білге қағандар да, абыз Тоныкөк те, айбынды Күлтегін де – бәрі де бабаларымыз. Байырғы түрік даналары иелік еткен жер де, дәулет те, қалыптасқан дәстүр де, ой-сана да ең алдымен қазаққа мирас. Түрік қағанатының, исі түрік әлемінің алтын қазығы да, ата-жұрты да, тарихи тұрағы да, этникалық тұрғыдан да, географиялық тұрғыдан да, қазақ жері, ай ұйытқысы, мәйегі бүгінгі қазақ халқын құраған ру-тайпалар.

Қазақ жеріндегі тарихи мәнді нысандардың бәрі қазақтардың ежелгі заманнан-ақ біртұтас ұлт екендігінің қасиетті символдары, халықты ұйыстырушы қасиетті орындар болып табылады. Осы бір қасиетті жерлерді ұлықтау мен насихаттау арқылы біз мемлекеттігіміздің тарихын мыңдаған жылдарға тереңдете аламыз. Бұл нышандар болашақ ұрпақтың өз тарихын танып-білуінің басты тармағы болуы керек.

Жылдар жылжып, уақыт өткен сайын Тәуелсіздігіміздің мәні жарқырай ашылып, маңызы арта түсуде. Қол жеткен табыстар мен жеткен жетістіктер де баршылық. Олардың қатарында еліміздің рухани әлемінің дамуындағы бірден-бір үлес болып табылатын, ұлттық мәні зор «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының алатын орны ерекше. ЮНЕСКО тарапынан да, бұл – дүниеде сирек кездесетін жоба, басқа елдерге де өнеге болатын құжат деп белгіленді.

Бүгінгі таңда «Мәдени мұра» бағдарламасы біздің республикамыздың мәдени-тарихи қазынасына өзінің орасан зор үлесін қосып отыр. Бағдарлама аясында соңғы жылдары түркология саласына ерекше көңіл бөлініп, бірқатар игі істер атқарылды.

Бізді қуантатыны – кешегі түрік бабаларымыздың табаны тиген, ізі қалған, ерлігі мен өнегесі қалған Қазақстан бүгінде түркологияның орталығына айнала бастады.

Ежелгі заманнан бастап ұлан-ғайыр қазақ жері бүкіл еуразиялық кеңістіктің мәдени бесігі және рухани қазығы болып келді. Сондықтан да бүгін баршаңыз қатысып отырған түркологиялық симпозиумның Қазақстанда өткізілуі кездейсоқтық емес. Бүгінгі түркологиялық симпозиумның өзектілігіне келер болсақ:

– ғасырлар тоғысындағы түрк мәселесіне деген қызығушылықтың барған сайын арта түсуінде, өткен ғасырларда жинақталған бай тарихи дереккөздер мен археологиялық жәдігерлерге қарамастан Түрк кезеңіне қатысты тарихтың көптеген мәселелері әлі де терең зерттеуді қажет етеді әрі дүниежүзі ғалымдарының арасындағы көптеген пікірталастар әлі күнге шешімін тапқан жоқ;

– қазіргі адамзат өмірінің аса маңызды салаларындағы жаһандану мен интеграциялану үдерістері ұлттар мен халықтардың өзін өзі таныту, мәдениетін, тілін, тарихын сақтау мен дамыту мәселелері өткір тұр.

Бүгінгі жиынның негізгі өзегі бұл – Түрк әлемінің жалпы түрк мемлекеттерінің ішкі және сыртқы саясаты, экономикалық және әскери-стратегиялық экспансия арасындағы, түрк халықтарының тілдік және рулық-тайпалық бірлігі арасындағы үйлесімді тепе-теңдіктің бірегей үлгісі екендігі.

Симпозиум Түрк әлемі мен Қазақстан жеріндегі түрк халықтарының мемлекеттілігінің қалыптасуы мен дамуы барысын қайта қарау арқылы, дүниежүзі тарихында, сондай-ақ Еуразия халықтарының тарихымен өзара байланысы аясында Түрк халықтарының археологиялық, этнографиялық және архитектуралық ескерткіштері мен мәдени мұраларын теориялық және тәжірибелік тұрғыда қайта қалпына келтіруге бағытталған мәселелерді шешуде ғалымдар, түрлі мемлекеттердің жетекші мамандары арасында диалог орнату мен жаңа идеяларын іске асыруға мүмкіндік береді деп сенемін.

Казань/Татарстан

Интердентальный [д-th] в слове сакады/скыды ‘племена с саками’ в старорусском заменялся звуком [ф]: скыфы/скифе/скиф. Этому способствовало и то, что интердентальный звук [д-th] в греческом языке обозначался буквой Theta – θ.

Сведения о скифах можно почерпнуть из разнообразных источников. Самым полным и надежным источником является четвертая книга «Истории» Геродота, написанная им в се­редине V в. до н.э. на греческом языке.

По первой легенде, приведенной Геродотом по вопросу о происхождении скифов, считается, что их прародителем был Таргитай, у него было трое сыновей: Липоксай, Арпоксай и самый младший — Колаксай. Все племена, происшедшие от этих братьев, называются сколотами, т.е. царскими. Эллины же зовут их скыды [Геродот, История. – Л., 1972, кн. 7, абзац 6]. Далее Геродот сообщает, что «персы ведь всех скифов зовут саками... Саки носили на головах высокие островерхие тюрбаны, плотные, так что стояли прямо» [там же, кн. 7, абзац 64].

По другим греческим источникам, в III в. до н.э. и до IV в. н.э. место скифов занимают сарматы, которые происходят, по-видимому, от савроматов, являвшихся еще в VIII в. до н.э. близкоязычными соседями скифов. По словам Геродота, тогда «савроматы говорили по-скифски, но исстари неправильно» [там же, кн. 4, абзац 117].

В персидских (иранских) источниках скифов действительно называли саками. Основной персидский источник — это документальные надписи иранского царя Дария I (VI—V вв. до н.э.), высеченные на скалах в ущельях Накши-Рустем и Бехистун на древнеперсидском языке. По этой надписи, а также и по другим персидским источникам можно различить следующих саков: саков тиграхауда (с островерхими тюрбанами), саков хаумаварга (по-видимому, амюргийских скифов Геродота), са­ков тиай-пара-дарая (заморских), саков тиай-пара-сугда (расположенных за Согдианой).

В персидском источнике, посвященном царю Ксерксу (V в. до н.э.), даются сведения о саках хаумаварга, саках тиграхауда и о скудра (встречаются формы Ичкудра, Чкудра). По­след­ние соответствовали сакам заморским, расположенным севернее Черного моря.
Кляшторный С.Г.

Санкт-Петербург/Россия

Москва/Россия

Государственность центральноазиатских гуннов во II-I вв. до н.э. вытеснила или, скорее, пересилила на север, на Саяно-Алтайское нагорье первые известные науке достоверно тюркоязычные народы. К свидетельствам их предшествующего пребывания отнесу пришлые, дальневосточные особенности археологических культур Саяно-Алтая и

Монголии, восходящие к доханьской и раннеханьской (как и раннегуннской) эпохам: таштыкский и шурмакский стиль гравировки, «кыргызские» и уйгурские круговые вазы (у позднее пришедшего к Великой стене народа тюрк их нет), чешуйчатый доспех из куртки и брюк, горизонтальные цитры (типа хакасского чатхана), погребальные миниатюрные предметы (стремена, уздечки, зонты) и малые скульптуры людей и животных и т.п.

Однако центральноазиатский этап ранней истории тюркских народов видится не первым, а, по крайней мере, вторым звеном в их культурном развитии и не указывает на былую прародину. Судя по известным данным, вторичный этап культурогенеза был свойственен только восточнотюркским народам древности, пришедшим с первоначальной прародины позднее исхода оттуда прахазаро-булгар. Важно понять: весь второй этап пратюркского культурогенеза пришелся не во времена, а уже ко времени гуннской экспансии.

Культурные черты, принесенные в Сибирь тюркоязычными гяньгунями (кыргызами) во II-I вв. до н.э., указывают на их древнюю тесную связь с индоевропейским миром. Показательны три особенности: сжигание умерших (характерное как для древних хеттов, так и для греков, германцев, славян, прочих индоевропейцев), поклонение корове и возведение своего первопредка к браку бога и коровы, а также счет возраста по 20-тилетним отрезкам (не 12 годам животного цикла или семитского отсчета). Надежно устанавливается культурная связь с индоевропейским миром и для ашина. Само их имя гипотетически возводится к восточноиранским языкам («небесный, синий»). Среди 5 преданий о происхождении ашина, записанных в VI-VIII вв., есть легенда о трех братьях, приведенных на Алтай коровой. Указания на сжигание мертвых долго смущали историков
и археологов, т.к. те знают только один обряд тюрков – погребение человека с конем. В источниках же речь идет о сожжении умерших каганов – правящий род в VI-VII вв. сохранял исконный обычай, в то время как население хоронило по-своему.

Трупосожжение кыргызов, ашина и новых жителей Тувы II-IV вв. выявляет общий признак культуры тюркоязычных народов, пришедших в Южную Сибирь с юга. Вопреки китайским описаниям, этимология исконной лексики рунических надписей рисует м ир пратюрков не кочевым, а оседлым: армия была пехотой вооруженной копьями, хозяйство ирригационным, жилища глинобитными и круглыми. Науке предстоит найти корни такой культуры. Заметные ныне общие черты ранних тюркских культур направляют поиск их начал не в Центральную, а в Западную Азию.

Дополню названные признаки западноазиатским (семитским) происхождением и архаичным (слоговым) алфавитным строем рунического письма – общего предка енисейского и орхонского алфавитов, а также обликом письменных документов, изначально связанных с азиатскими рунами. Черновики резчиков енисейских эпитафий оказались архаичнейшими наборами деревянных стержней и планок, а составление и

чтение текста – движением от нижней строки к верхней. Палеографическая систематика делит степные рунические письмена на два самобытных класса – евроазиатский и азиатский, – никак не связанных друг с другом корнями. Значит, и стоящие за ними тюркские народы издревле разделялись на две различные по истокам большие культурные группы, сложившиеся в неведомую по древности эпоху восприятия и формирования названных письменных систем. Мы видим, что евроазиатская часть (кубанский, донской и ачикташский алфавиты) принадлежит булгаро-хазарскому ареалу, а азиатская группа (енисейский и орхонский) – восточнотюркским народам: разделение на западных и восточных произошло у тюркских народов рано. Его отмечают и хорошо известные языковые различия: чуваши, булгары, хазары – с одной стороны, и все прочие народы – с другой. Сохранение языковой и палеографической архаики позволяет думать, что хазаро-булгарский компонент протуберанцем отделился от прототюркского ядра и долго пребывал вне контактов с прочими тюркскими народами. Восточнотюркский мир, продвигаясь на запад, поглотил некогда отселившихся старообрядцев – уцелели только чуваши.

Древние племена, на протяжении многих тысячелетий занимавшиеся охотой и собирательством, в эпоху мезолита начали приручать диких животных, что явилось началом развития животноводства, и Монголия, таким образом, стала одним из немногих крупных очагов зарождения и становления этого вида хозяйства в самостоятелную отрасль (2). Становление классического вида кочевого животноводства произошло при бронзовом веке и до сих пор является одной из ведущих отраслей хозяйства жителей Монголии.

Bologna University/Italy

The story of is life is a too rich one to be sketched here; born in Bologna as a member of a noble but not really wealthy family, he first went to Istanbul in 1679. In 1683 he was captured by the Ottomans in what is presently Hungary; as a prisoner he witnessed the siege of Vienna (1684) and the defeat of the Turkish army. Two years later, having found his way to freedom, he took part with the Austrian army to the military campaign that ended with the liberation of Buda; in the following years he acted as a diplomat in charge to discuss with the Ottoman authorities the

conditions of peace treatises. He visited Istanbul again in 1689. Despite some unlucky events he became quite famous owing to his cleverness in diplomatic negotiations, as well as his scientific works. His contribution to oriental history - that is Ottoman history - is mostly recognized for a well-known work namely Stato Militare dell’Império Ottomanno “The Military Organization of the Ottoman Empire” published in 1732 in Amsterdam two years after his death.

It is worthwhile to mention here that this text is actually a kind of “reworked” translation coming from a Turkish ottoman original source written by Hussein Efendi “Hezarfenn”, (the well known ottoman erudite) via a dragoman (i.e. “translator”) - whose identity is not sure - who helped Marsigli in his far from easy task. It interesting to mention here that a Russian translation of this work (by V. Trediakovskij) appeared in Sankt-Petersburg already in 1737. Besides some knowledge of Ottoman Turkish, Marsigli had a deep and genuine interest in the Ottoman and even “Turkic” world as a whole: not only in its military or political aspects, but even in its literature, art, and even in the metrical rules of Turkish poetry. There is ample documented proof of this in his works in this field, which are presently housed in the Bologna University Library: many of them are in manuscript form. They contain notes, comments and reflections on numerous aspects of Turkish culture of which he had been a direct witness as well as an acute observer. The aim of the present contribution is an exhaustive description of his writings dealing with ottoman history, mostly focusing on the unpublished documents of his rich literary heritage. As an addiction, some specimens of iconographic materials taken from his writings are also provided.