Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ministry of education and science of republic of kazakhstan

Құдасов С.Ж.

Шымкент/Қазақстан

«ДАНА ХИКАР СӨЗІ» ТІЛІНДЕГІ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР

Армян жазулы қыпшақ ескерткіші «Дана Хикар сөзі» тілінің морфологиялық ерекшеліктерін сөз еткенде сөздердің құрылымы, сөз таптары және олардың жасалу жолдары, грамматикалық категориялардың даму және қалыптасу тарихы жан-жақты қарастырылады.

Зат есімдерге тән септік, көптік, тәуелдік және жіктік категориялары қолжазба тілінен де көрініс тапқан. Ескерткіш тіліндегі жалғаулардың қазіргі түркі тілдерінен аса көп айырмашылығы болмағанымен де, олардан мынадай өзіндік ерекшеліктерді көруге болады:

- жалғаулар қатаң дауыссыз дыбысқа басталмайды. Қатаң дауыссыз дыбысқа аяқталған сөздерден кейін де ұяң дауыссыздан басталатын жалғау жалғанады;

- дауысты дыбысқа аяқталған сөздерге дауысты дыбысқа басталатын жалғаулар дәнекерлеуші дауыссыздар арқылы жалғанады;

- тәуелдік жалғаулар үш жаққа (І жақ, ІІ жақ, ІІІ жақ) және жекеше, көпше болып бөлінеді де буын үндестігі мен дыбыс үндестігіне байланысты бірнеше фонетикалық вариантта келеді;

- барыс септігі жатыс септігінің орнына жұмсала беретін құбылыс байқалады;

- табыс септігі жалғауының орнына барыс септігі жалғауының қолданылуы және барыс септігі жалғауының жасырын келуі кездеседі;

- кейде жатыс септігінің орнына барыс септігі жалғаулары қолданылатын жағдайлар бар.

Зерттеліп отырған ескерткіш тілінде жіктік жалғауының рөлін басқа да қыпшақ тіліндегі ескерткіштердегідей жіктеу есімдіктері атқарады.

Сөзжасам жүйесінде заттар мен ұғымдардың атаулары тек түбір күйінде ғана емес, жұрнақтар арқылы жасалған туынды түбірлермен де берілгендігін көреміз. Бұл жұрнақтардың көпшілігі әрі зат есім, әрі сын есім жасайды. Кей жұрнақтар еш өзгеріссіз кейде зат есім, ал кейде сын есім тудырса, енді бір топ жұрнақтар тілдің тарихи даму барысында түрлі фонетикалық варианттары пайда болып, бірі зат есім, енді бірі сын есім тудырушы жұрнақ ретінде қалыптасқан.

Қолжазба тілінде етістіктер түбір күйінде де, туынды түбір күйінде және есім сөздер мен көмекші етістіктердің тіркесуі арқылы жасалған күрделі етістік күйінде де кездеседі. Сондай-ақ етістіктерге тән барлық категорияларды да көруге болады.

Астана/Казахстан

Понятие цвета существует в каждой культуре, с ним связана важная социокультурная информация, накопленная этносом. 

С древнейших времен была замечена способность цвета воздействовать на эмоции и физиологические функции человека. У каждого народа цвет являлся одним из средств осмысления мира. Он служил обозначением наиболее важного в природе и наиболее ценного в человеке. Будучи одной из древнейших категорий познания, цвета приобрели символическое  значение.

Цветовая символика присутствует в различных сферах жизни, будь то религия, спорт, национальные символы и т.д. Символика цвета, как и любая другая, опирается на особенности психики человека, на различные ассоциации, в основе которых лежат обыденный опыт человека, подпитанный мифологическими, религиозными и эстетическими взглядами

На основе описания символики цвета в казахской и английской культуре можно сделать вывод о том, что разнообразие цветовых значений обусловлено историей развития государств, религией, традициями.

При обучении казахскому языку как иностранному необходимо учитувать символическое значение слов цветообозначений.

Сәтбай Г.Қ.

Алматы/Қазақстан

Зоофразеологизмдер – эмоциональды-экспрессивтік тіркестермен адамның бүкіл психологиялық сәттерін, көңіл-күйін, сезім жағдайын ерекше образдылықпен жеткізуде таптырмайтын тілдік көркемдік құрал.

Қазақ және түрік зоофразеологиясындағы синоним зоофразеорлогимдердің ерекшелігі адамның көңіл-күйіне, бір сәттік психологиялық жағдайына байланысты туған зоофразеологизмдерде синонимдік қатар өте көп. Бұл жағдай тікелей эмоцияға қатысты нәрсе. Адамның көңіл-күйі қашанда өзгермелі. Мәселен ренжу, ашулану екеуі де екі түрлі сатыдағы психологиялық жағдай. Зоофразеологимдердің сезім жағдайына қатысты эмоциясы. Ашулану (ит арқасы құрысу, ит жыны келу, қояншығы ұстау, оқ жыландай ысқыру) секілді зоофразеологимдер семантика жағынан бір-біріне жақын келеді.

Халық қазынасы болған зоофразеологизмдердің талай заманды бастан кешіріп, өңделе, ажарлана отырып әбден шыңдалған, сом алтындай сарасы ғана халық санасында сақталады.

Астана/Казахстан

Российскими, польскими и казахстанскими паремиологами собран богатый материал. Опубликованы многочисленные сборники пословиц и поговорок, в том числе и компаративного плана на двух и более языках, что полезно и рационально с нескольких точек зрения: познавательно этнологической, компаративно лингвистической и дидактической. Сказанное в полной мере относится и к изучению иностранных языков, так как без основательного овладения афористической фразеологией, куда до праву входят также пословицы и пословичные поговорки, овладение тем или иным языком носит ограниченный харектер. Таким образом можно говорить не только об универсальном харектере паремиологического материала, но и о аппликативном.

Астана/Қазақстан

Түркі тілдеріне ең алғаш классификация жасаған ғалым – Махмуд Қашғари. Ол түркі тілдерін 1) Қашғар қаласынан Жоғарғы Шыңға дейінгі территорияны мекендеп жатқан тайпалар тілі. 2) Румға дейінгі жерлерді мекендеген тайпалар тілі деп екіге бөлген.

Етістіктің аталған категорияларының ішіндегі рай категориясы көп сөз етіледі. Рай категориясы рай тұлғаларынан тұрады. Қазақ тілі оқулықтары рай категориясын әдетте былай деп анықтайды: сөйлеуші лебізінің я сөйлеуші пікірінің ақиқат шындыққа қатысын білдіретін тілдегі тиісті фонетикалық, лексикалық, грамматикалық тәсілдер арқылы берілетін амал-тәсілдерінің жүйесі етістіктің райы деп аталады [1]. Рай категориясының мазмұны мынадай бөліктерден тұрады: 1/. Іс жайлы хабар- бұл мән ең алдымен ашық рай формалары арқылы беріледі, 2/. Істің істелу мүмкіндігін, оның орындалу дәрежесін білдіру- бұл мәндер қалау, шартты райлар түрлері арқылы беріледі. Түркі тілдері грамматикаларында рай түрлері әр түрлі болып келеді. Олардың саны 4-тен 12-ге дейін жетеді. Мысалы, қарайым тілінде төрт түрлі рай көрсетілген – ашық, бұйрық, қалау, шартты райлар, қазақ тілінде негізінен осы райлар аталады. Ал гагауз тілінде бұлардан басқа мақсат (міндет-долженствовательное наклонение) райы бар. Саха (Якут) тілінде он түрлі рай аталады: ашық рай, бұйрық рай, шартты рай, мүмкіндік рай, бекіту (қостау) рай, мақсат рай, болмаған не істелмеген істі білдіру райы, әдеттегі болған істі білдіру райы, үндеу райы, болжау райы т.б., әзірбайжан тілі мамандарының бір тобы бұл тілде төрт рай түрі бар десе, екінші бір тобы он екі рай түрі бар деп көрсетеді.
Кусаинова А.Б.

Астана/Қазақстан

Тіл-қоғамдағы адамдар арасындағы аса маңызды қатынас құралы.

Оқу барысында қазақ-түрік тілдерінің байланысында морфология категориялары мен формаларын оқытуда көптеген мәселелер туындайды. Олардың ішінде аса маңыздысы - зат есімнің септелуі. Бәрімізге мәлім қазақ-түрік тілдерінің генетикалық түп-нұсқасы бір, типтік жүйесі бір. Тілдік тұлғалардың мағына жағынан да ұқсастығы бар. Мәселен қазақ-түрік септіктерінің көптеген мағыналары ортақ. Мысалға атау септігін алатын болсақ, түрік тілінде де атау септігі бар, яғни атауы оның yalın hali. Екеуінің де беретін мағынасы бір – заттың атауын білдіреді. Осы тәрізді басқа да септіктер арасында өзара ұқсастықтар бар.

Сонымен қатар бауырлас тілдердің септеулерінде айырмашылықтар да кездеседі. Айырмашылықтар әсіресе (форма жағынан) жалғаулықтардан байқалады. Мысалы табыс септігінің жалғауы -ды, -ді, -ты, -ті, -ны, -ні және 3-жақтың тәуелдік жалғауынан кейін –н. Ал түрік тіліндегі табыс септігі – Belirtme hali, жалғаулары –ı, -i, -u, -ü. Және барлық септік жалғаулары тәуелдік жалғауының 3-жағынан кейін қосылғанда n әрібі келеді де, сосын барып септік жалғауы жалғанады. Сонымен бірге қазақ-түрік септіктерінің арасында басқа да айырмашылықтар бар. Ұсынғалы отырған мақаламда екі тіл арасындағы септеулердің өзара ұқсастықтары мен айырмашылықтары ашылып айтылады.

Астана/Қазақстан

Мәдинет қоғамның тілі, тәрбиесі, әдет- ғұрпы және өнері сияқты құндылықтардан пайда болып, келе келе сол қоғамның өмір салтына арналған, әр бөлігі аса маңызды негіздер жиынтығы. Бұл негіздерді елемеу- көрсоқырлық, ал қоғамды одан алшақтату оны бағдарынан айырады, ал мәдениетінен айырылған ұлт қараңғылықтың батпағына батып жоқ болады. Әрбір халықтың өмірінде мәдениет өте маңызды орын алады. Бір ұлттың өткенімен біте қайнасқан және рух тамырларымен тығыз байланысқан «мәдениет» сол халықтың өмір сүру мен даму жолдарын ашып, нұрландырады.

Қазақстанымыз егемендігін алғалы тілімізді, дінімізді, салтымызды және әрине мәдениетімізді жақыннан танып, біліп, үгіттеуіміз, өркениетіміздің, ұлтымыздың дамуына себеп болып отыр.

Мәдениет пен тілдің біріккен жерінің бір талы ол салт-дәстүр.

Осы мақалада қазақ жене түрік салт-дәстүрлерінің ерекшеліктері туралы айтылады. Соның ішінде құда түсу рәсімі, үйлену той рәсімі, баланың дүниеге келуіне байланысты рәсімдер мен тамақ жасау жене басқада ұлттық дәстүрлер туралы қысқаша мәліметтер қамтылады.
Akinzhanova D.M.

Astana/Kazakhstan

Concern about cultural diversity has given rise to the study of culture and communication in combination as a unique field of science. Hence, linguists study intercultural communication in linguistics angle, sociologists study it for the purposes of society, economists do it for marketing, trading and making economic surveys, even politicians and many other people are concerned in intercultural communication because all activity and life of people cannot exist without communication and, as Hall says, ‘there is not one aspect that is not touched and altered by culture’. And we can also agree that culture and communication really work in tandem, they are inseparable.

There are a lot of definitions given to intercultural communication. The mostly widespread is that “intercultural communication occurs when a message is sent by a representative of one culture for consumption by a representative of another culture” (Samovar and Porter (10:1991). However this is not only the process of delivering message or idea of one representative to the other, but for successful communication the message must be understood by accepting party. Because of cultural differences in these kinds, the potential for misunderstanding is great. To reduce this risk, it is important to study intercultural communication and this is one of the goals of intercultural communication.

When speaking on intercultural communication we should note that it can take place as between different cultures, groups of people and even between individuals speaking on the same language. It is necessary to remember about intercultural communication competence. People often assume that everyone sees the situation the same way they, themselves, do. Every tale can be told in a different way (Greek proverb). However, one of the communicants can have some cultural peculiarities in his language whereas the other communicant may not. Such language and culture differences greatly increase communication problems, even if the speakers have some knowledge of the others' language. And by saying this we can state that studying communicational conflicts and communicational barriers comprises the task of intercultural communication.

Астана/Қазақстан

Baku/Azerbaycan

Celilabad Azerbaycan’ın en eski kültür merkezlerinden birisidir. Bu eski tarih bölgedeki toponimlerde (yer adlarında) da korunmaktadır. Bölgedeki toponimlerin oluşum dönemleri de farklıdır.

Celilabad toponimlerinin çoğu kısmı tarihsel evrim sonucu fonetik olayların etkisine uğramış, adların uyumu yerel ağız özelliklerine uygunlaşmıştır. Celilabad toponimlerinin yerel mekânda ağız ve lehçelerin, daha geniş alandaysa değişik dillerin etkisinde kaldığını görüyoruz. Bu etki eklerde daha çok belirmektedir. Örneğin: Satırlı, Satırız ve s.

Kaynaklara ve haritalara yansıyan toponimlerin fonetik içeriğinin araştırılması zamanı Celilabad bölgesine ait hem makro, hem de mikro toponimlerin değişik varyantlarda yazıldığına tanık oluyoruz.

Celilabad bölgesindeki toponimlerin önemli bir kısmı Türk etnonimlerinden oluşmaktadır. Bölgede kayda geçen Leg, Gel, Bulgar, Koman, Gayılı, Garğalıg, Hemeşere, Sedebazar, Becrevan, Edise, Ecara, Moranlı, Misar ve s. kimi toponimlerden anlaşılır ki, bu alanlar eski zamanlardan yaşam için uygun sayılmış ve en eski zamanlardan Türklere ait olmuştur. Bölgede etnonim olmayan diğer coğrafi adlar da uzun gelişlim yolu geçmekle zengin tarihi yansıtmaktadır.

Bölgede kayda geçen yer, yurt adlarının yapısal – semantik açıdan oldukça rengârenkliği bu alandaki toponimlerin ortaya çıkıp, şekillenmesinde dilimizin ad yapım potansiyelinin denile bilinir ki, tam olarak temsil olunduğunu söyleme fırsatı veriyor.

Астана/Қазақстан

Астана/Қазақстан

Өмірде түрлі тіршілік атаулының барлық саласын қамтитын әр ұлттың тілінде өзіне тән бейнелі сөз орамдары, тұрақты сөз тіркесі көптеп кездеседі. Ол - әр ұлттың тарихын, тұрмысын, болмысын, сана сезімін танытады, ұлттық ерекшеліктерінен хабардар етеді. Сондықтан да сол тұрақты сөз тіркестерін, яғни фразеологизмдерді зерттеу өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Ғалымдар бұл сала бойынша сөз қозғап, жан-жақты зерттеу жүргізіп келе жатқанымен, ғылымның үздіксіз дамуына байланысты зерттеуді қажет ететін тұстары әлі де баршылық.

Құрылымына қарай фразеологиялық бірліктер сөз тіркесі формалы немесе сөйлем формалы болып келеді. Зерттеу барысында қазақ және түрік тілдерінің фразеологиясының айрықша бай және құрылымы мен мазмұны жағынан да әртүрлі екендігі анықталды. Фразеология жүйесінің байлығы құрылымдық-семантикалық типтердің әртүрлілігі мен мазмұнының кеңдігінде. Өзара туыс екі тілдің де фразеологиялық қабаты халықтың бұрынғысы мен күні бүгінге дейінгі жағдайын сипаттайды, белгілі бір халықтың бүкіл өмірі, тыныс – тіршілігі мен өмір тәжірибесін бейнелі түрде жеткізеді.

Көрсетілген қазақ және түрік тілдеріндегі бейнелі тұрақты тіркестердің ұқсастығы екі тілдің түбі бір туыс тілдер екендігін, олардың рухани мәдениеті, наным-сенімі, әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрінің жақындығын айқындайды.

Қазақ және түрік халықтары өзара туыс дегенмен, зерттеу барысында әр халықтың өзіне тән ұлттық рухани және материалдық мәдениетінде ерекшеліктері байқалады. Шығу төркіні, тілде қалыптасуы жағынан тұрақты тілдік бірліктер әртүрлі болып келуі мүмкін және олар бір тілден екінші тілге сөзбе-сөз аударылмайды.

Өзара туыс екі тілдің фразеологиялық бейнелі тіркестерінің тақырыптық топтары мен мағыналық жіктелімінде де ұқсастық байқалады. Оның себебі тілдердің туыстығында немесе құрылымы жағынан бір типке жататындығында ғана емес, фразеологизмдердің табиғатына, оған тән тілдік заңдылықтарға байланысты.

Астана/Қазақстан

Эмоция – кескін, таным, объективті шындықтың бір түрі. Ол түрлі ғылыми сала өкілдерімен танылады, әсіресе психологтар және философтар арасында. Зерттеушілер арасында эмоцияның ортақ анықтамасы бар: эмоциялар – ақиқат, шындықты танып, кескіндеудің өзіндік бір түрі, өйткені адам мұнда таным объектісі, әрі субъектісі ретінде жүреді, яғни адам іс-әрекетінің себептері негізінде жатқан қажеттіліктерімен байланысты.

Адам эмоциясын тіл арқылы жеткізу механизмдері, және сөйлеуші мен тыңдаушының объективті мәні ретінде эмоциялардың интерпритациясы өзгеше болдып келеді. Эмоцияны бейнелеу тілі және эмоцияны білдіру тілі деп айтуға болады. Белгілі бір кезеңде, эмоционалды мағынаны берудің түрлі жолдарын зерттеу мақсатында лексиканы бөлуге тура келді. Екі түрлі терминологиялық бөлінулер пайда болды: эмоциялар лексикасы және эмоционалды лексика. Бұл сөздердің өзіндік функционалды табиғатының қатысты, эмотивті лексиканың екі түрі бөлініп отыр: эмоциялар лексикасы тілдегі эмоциялардың зерттелуіне , хатталуына (номинативті қызмет) бағытталған, ал эмоционалды лексика сөйлеуші эмоциясын және сөйлеу объектісінің (экспрессивті және прагматикалық қызмет) эмоционалды бағасын бейнелеуге арналған.

Эмоционалдылық тілдің барлық деңгейлерінде сөз құрылымдылық, синтактикалык, лексикалық жолдармен, соның ішінде фразеологиямен беріледі. Сезім мен эмоцияны тек бір ғана тілдік құрылым арқылы беру мүмкін емес. Сөздегі эмоционалдылық түрлі деңгейдегі тілдік құралдар жиынтығы арқылы беріледі.

Мәтін эмотивтілігінің екі түрі бар: мазмұны және бейнеленуі. Эмотивті мазмұндылық мәтіннің негізгі деңгейлерімен реттеледі: бір жағынан, ол эмотивті тақырып түрінде мәтіннің когнитивті мазмұнына кіреді, екінші жағынан, автордың прагматикалық стратегиясының эмотивті бөлігін қамтиды .

Қазіргі таңда, лингвистикада, эмотивтілік мәселесі жаңашыл емес. Соңғы жиырма жылда тіл мен сөздің эмотивті жағына көп көңіл бөлініп отыр: отандық және шетел зерттеушілері эмотивтілік мәселесін антропоцентрикалық лингвистика мәселелерінің алдыңғы қатарына қойып отыр.

Тілдік жүйеде эмотивтілік сөздің семантикалық компоненті ретінде қарастырылады, мұнда оның ең шағын мағыналары-эмотивті семалар болады. Көптеген эмотивті мәтіндердің анализдері, оның келесідей компоненттерін тудырды:

- тілдік: эмотивті лексика және фразеология, эмотивті конструкциялар жиынтығы, лексикалық түсінік бойынша эмоционалды “кинемалар” және “просодемалар”.

- тілдік емес: эмоционалды жағдай, оның өзіне эмоционалды ниет, ой .

Көркем әдебиетте, кейіпкер – бұл үлгі, ал автор оның іс-әрекетін, ойын, сезімдерін бейнелей келе оған адами реңк береді. Кейіпкер бейнесіне қосылған эмотивті мағыналар, фразалық, фрагменттік және жалпымәтіндік деп бөлінеді.