248
күйде жағымды, не жағымсыз деп бағалаймыз. Ал енді, жанымызда тағы бір күш, тағы бір
көрініс бар. Жан бір нәрсені істеуге, болдыруға ұмтылады, яки істемеске, болдырмасқа
ұмтылады. Және бұл ұмтылу соқыр ұмтылу емес, мақсатты ұмтылу. Міне, осы бір мақсұтқа
жету үшін жанның аңды ұмтылуы қайрат деп аталады» [1.141]. Автор қайратты үш түрге
бөледі: тартылу, ұмтылу, тілеу. Осы үш басқыш болған кезде қайрат үстемдік құрады.
Қайраты мықты адам алға қойған мақсатына жету жолында осы үш басқышты пайдаланады.
Осы пайдаланудың жолдарын автор егжей-тегжейлі еңбекте баяндайды. Адамның дене және
жан ісін тізгіндеп, белгілі бір жолға салып, дамытатын, өркендететін осы қайрат. Қайрат
адамның барлық ісін тізгіндеп жақсы, жаманын таразылайтын таразы десек болады. Қайрат
арқылы ғана адам болмысының жақсы жақтары көрініс таппақ. Өмірдегі қиын жағдайдан
адам баласын сүріндірмей алып шығатын осы қайрат. Сондықтан да ата-ана баланың
қайраты өркендеу үшін талмай қызмет етуі керек.
«Алласының пендесіне берген харекет еркіндігін біз «қайрат» дейміз. Қандай іс
болмасын адамнан қайратты талап етеді, ол болса адамды жақсылыққа да, жамандыққа да
бастай береді. Қайратты жақсылыққа бастайтын адамзат болмысындағы періште ұялаған жер
– жүрек. Сонда адамның мінін анықтаушы Жаратушы болса, оны сезінуші – жүрек» [2.147].
Жүрек – ізгілік символы. Тұла бойды жылытып, жақсы іске бастап тұратын жүрек, бұл
дегеніміз ізгіліктің басты мәселесі. Бұл ретте айтпағымыз қайратты адам тәрбиелеу үшін
біріншіден, жылы жүрек керек.
«Жас бала – жас бір шыбық. Жас күнінде қай күйде иіп тастасаң, өскенде сол иілген
күйінде қатып қалмақ. Теріс иіліп қалған шыбықты артынан түзейміз десең, сындырып
аласың. «Баланы бастан» деген сіздің мәнісі осы. Тәрбие деген – баланы бетке қақпай,
бетімен жіберу емес. Яки отырса басқа, тұрса аяққа ұрып, көр бала қылып өсіруде емес.
Баланы тәрбие қылу – тұрмыс майданында ақылмен, әдіспен күресе білетін адам шығару
деген сөз. Қалса өзін, асса барлық адам баласын әділ жолмен өрге сүйрейтін ер шығару деген
сөз. Тұрмыста түйінді мәселелерді тез шеше білетін, тұрмыстың тұңғиық теңізін қалың
қайратпен кеше білетін, адалдық жолға құрбан бола білетін, қысқасы, адамзат дүниесінің
керек бір мүшесі бола алатын төрт жағы түгел кісі қылып шығару. Баланы мұндай адам қыла
алу үшін тәрбиеші бар күшін, бар білімін жұмсап, жалықпай, шаршамай үйрете білуі керек»
[1.154], - дейді Мағжан Жұмабайұлы.
Хакім Абай «Пайда ойлама, ар ойла, талап қыл артық білуге» бүгінгі жаһандану
жағдайында өмір сүріп жатқан біздің қоғам ар мен артық білуді емес, пайда табуды алдыңғы
межеге шығарғаны айтпаса да түсінікті. Капиталистік қоғамның басты міндеті пайда табу
болса да, адам баласының рухани байлығы материалдық байлықпен өлшенбеуі керек екені
жазылмаған заң.
Әдебиеттер
1. Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 160 б.
2. Есім Ғ. Адам-зат. – Астана: Ақарман, 2008. – 382 б.
3. Жәлел О. Харекет: Монография. Зерттеу мақалалар. / Құраст. Зайтхан Е.,
Қашқынов Е. – Астана: Профи Медиа, 2016. – 512 б.
249
Л.А. Булекбаева
г. Алматы (Казахстан)
Г.И. Саурукова
(университет Southwest, Китай)
СОЦИОЛИНГВИСТИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ В
СОВРЕМЕННОМ ЯЗЫКОЗНАНИИ
Социальная лингвистика – направление языкознания, изучающее общественную
обусловленность возникновения, развития и функционирования языка, воздействия
общества на язык и языка на общество.
За время существования в языкознании социолингвистического направления, оно
имело и имеет еще теперь несколько разных наименований: "социология языка",
"социологическая
лингвистика",
"социологическое
языкознание",
"лингвистическая
социология", "лингвосоциология", "социолингвистика", "социальная лингвистика" и другие.
Термин "социолингвистика", наиболее употребительный в современной науке,
впервые использовал в 1952 г. американский исследователь Х. Каррл. Этим термином было
обозначено направление, которое фактически уже существовало в языкознании и свою
главную цель видело в исследовании языка как явления общественного.
Социальную лингвистику понимают в трех основных смыслах. Во-первых, это "Язык
и общество", все виды взаимоотношений между языком и обществом (язык и культура, язык
и история, язык и этнос, церковь, школа, политика и массовая коммуникация и т.д.).
Во-вторых, социолингвистику иногда видят в ситуациях-выборе говорящими того или
иного варианта языка (или элемента, единицы языка). В языковом общении постоянно
возможны варианты: в условиях двуязычия в зависимости от ситуации говорящие выбирают
тот или иной язык; выбрать язык (или при коммуникации только на одном языке), людистоят
перед выбором того или иного варианта речи: говорить ли на литературном языке или на
диалекте, предпочесть книжную форму речи или разговорную, употребить официальный
термин или его просторечный синоним... Варианты любого ранга – начиная от
конкурирующих языков (как коммуникативных вариантов при многоязычии) до вариантов
нормативного произношения – называют социолингвистической переменной; это своего
рода единица анализа в тех социолингвистических исследованиях, где социальные аспекты
языка принимаются именно как социально обусловленное варьирование языка.
В-третьих, социальная лингвистика иногда понимается как изучение особенностей
языка рахных социальных и возрастных групп говорящих. По сути это лингвистическая
социология, т.е. изучение социальной структуры общества, но с добавлением известным,
социологическим параметрам (социологическое положение, образование, доходы, характер
досуга, политические предпочтения и т.д.) различий по языку; люди со средним
образованием чаще говорят как-то, с высшим-как-то, а те, кто окончил гуманитарные вузы, -
вот так-то и т.д.
Старинный синкретизм значений "язык и народ" в слове "язык", восходящий еще к
старославянским тестам, известен языкам различных семей; индоевропейским (например,
лат. lingua), финно-угорским, турецкому, некоторым языкам Африки. Это сематическая
двуплановость говорит о тесной связи понятий "язык" и "народ" в сознании людей: один
народ - это те, кто говорит на одном языке, а язык - это то, на чем говорит, он объединяет
народ и отличает его от других народов. Действительно, этнический и языковой принципы
группировки народонаселения во многом совпадают и взаимосвязаны.
Этнос (от греч. Ethnos – племя, народ) - "народ". Синонимические термины этнос,
народ и этническая общность обозначают общее (родовое) понятие по отношению к таким
этническим общностям, как племя, народность, нация.
