164
Әдебиеттер тізімі:
1. Абишев А. Каспий: Нефть и политика. - Центр внешней политики и анализа. А –
2002.
2. Бабак В. Нефть Каспия в отношениях Казахстана с Россией Центральная Азия
иКавказ. – М. – 2009.
3. Барсегов Ю.Г. Каспий: вопросы международного права Европа и Россия: проблемы
южного направления. Средиземноморье-Черноморье-Каспий. – М. – 1999.
4. Гиззатов В. Проблема правового статуса Каспийского моря Актуальные проблемы
внешней политики Казахстана. Сборник статей. – М. – 2008.
5. Бірмағамбетов.Ә. Қазақстанның физикалық географиясы.Алматы: Рауан, 2004. 75-83
б.
6. Физическая география Казахстана. Под ред. К.М.Джаналиевой – Алматы: Қазақ
университеті, 2008. – С.11 -18.
7. Чупахин В.М. Физическая география Казакстана. Алматы: мектеп, 2008.С. 83-90
8. Есетов.Ш. Қонаев.Д.А. Мұхаметжанов.С. Недра Казахстана.-Алма-Ата: Қазақстан,
2009. С123-125.
9. Блок,И.И., Паршин.А.В. Полезные ископаемые Қазахстана.-Алма-Ата: издд-во АН
Каз ССР,1961. С.23-25.
10. Беспалов В.Ф. Геологическая строение Казахской ССР – Алма – Ата: Наука, 2001. -
С. 21-25.
11. Беспалов В.Ф. Геологическая строение Казахской ССР – Алма – Ата: Наука, 2001. -
С. 100-115.
12. Абдуллин А.А. Геология и минерологические ресурсы Казахстана. – Алма – Ата:
Ғылым, 2004. - С.34-46.
13. Абдуллин А.А. Геология Казахстана. – Алма – Ата: Наука, 2001.-С.64-85.
14. Беспалов В.Ф. Геологическая строение Казахской ССР – Алма – Ата: Наука, 2001. -
С. 100-115.
15. Савричевская З.А. Геоморфология Казахстана и Средней Азий – Л: 2005. – С.120 –
161.
16. Ж.С.Сыдықов. Подземныу воды Каспиского нефтегазоносного района.- Алматы:
Казгос ИНТИ,201, С.26-37.
Аннотация
Бұл мақалада Қазақстандағы газ бен мұнайдың болашағы және олардың экономикалық және
экологиялық жағдайы қарастырылған.
Аннотация
В статье рассматривается перспективы развития нефти и газа Казахстана и
их экономический
потенциал а также их экологические последствия.
Аnnotation
The article discusses the prospects for the development of oil and
gas of Kazakhstan and their
economic potential as well as their environmental impacts.
165
ӘОЖ 236.569
ОҢТҤСТІК ШЫҒЫС АЙМАҒЫНЫҢ ТУРИСТІК ҚҦНДЫЛЫҒЫ МЕН
ДАМУЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ - ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Амандосова С.С., Сайлау Е.
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.
Жер бедері және табиғат зоналары.
Арқадағы алып аудан – Ұлытау Торғай қолатының
оңтүстік-шығысын және Бетпақдаланың қиыр солтүстік бӛлігін алып жатыр. Аудан кең-
байтақ қазақ жерінің нақ орталығында орналасқан. Географиялық центрография әдісімен
математикалық жоғары дәлдікпен есептегенде Ұлытау- отанымыздың геометриялық
орталығы,
басқаша айтсақ, қазақ жерінің дәл кіндігі болып табылады.
Ауданның алып жатқан жерінің аумағы батыстан шығысқа қарай – 540, солтүстіктен
оңтүстікке – 435 шақырымға созылады. Ол 46-50 солтүстік ендіктермен 63-70 шығыс
бойлықтар арасында орналасқан. Ұлытаудың батыс бетіндегі егіздің сыңарындай болып
саналатын Кішітаудан қазақ жерінің батыс, шығыс, оңтүстік, солтүстігіндегі қиыр
нүктелеріне дейінгі қашықтық шамамен бірдей. Аудан жеріне Еуропаның Швейцария,
Нидерланды, Дания сияқты үш бірдей белгілі мемлекетін еркін орналастыруға болады.
Ұлытау –жер кӛлемі жағынан Қазақстандағы ең үлкен аудан. Ол Қарағанды облысы
аумағының үштен біріне жуығын (28,7 %), Қазақстан жерінің 4,5 пайызын алып жатыр.
Аудан жері Қостанай, Ақтӛбе, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан облыстарымен шекаралас.
Ұлытау ӛңірінің солтүстік бағыттағы қиыр нүктесі – Арғанаты тауының теріскей тұсындағы
Қаптыадыр (биіктігі 760 метр) шоқысында, ал оңңтүстіктегі шеткі нүктесі Мойынқұм
құмының Кӛкпекті – Қызылқақ ойысында, батыстағы қиыр нүктесі – Арал
маңы Қарақұмның
Жіңішкеқұм жотасында, шығыстағы шекарасы – Қызылжар станциясының оңтүстігіндегі
Сарыжал (биіктігі – 368 метр) қыратында жатыр [1,9б.].
Ұлытау ӛңірінің жер бедері оңтүстік-батысқа қарай бірте-бірте аласара бастайды. Аудан
жерінің ең биік нүктесі – Ұлытаудағы Ақмешіт шыңы. Оның биіктігі 1134 метр. Аудан
аумағының ең тӛмен, ең аласа алқабы – Қарсақбай қыратының оңтүстік беткейінде жатқан
Мыңбұлақ ойысы. Оның ӛзі теңіз деңгейінен 100 метр шамасында жоғары жатыр. Ойыстың
сыртқы кӛрінісінде ғажап ерекшеліктер кӛп. Оның айнала шекарасы биіктігі – 50-170 метр
аралығындағы тік жарқабақтармен қоршалған. Табан алқабында пішіні конусқа ұқсас биік
(15-20 метр) тӛмпешік тӛбелер жатыр. Олардың ұшар басынан бұлақ суы атқылап тұрады.
Мыңбұлақ атауы осы бұлақтардың кӛптігінен шыққанға ұқсайды [2,11б.].
Ауданда Ұлытаудан басқа Арғанаты (757 метр), Желдіадыр (629 метр), Кішітау (793
метр), Майтӛбе (628 метр), Суықтӛбе (546 метр), Ақмола (601 метр), Қарауылшы (503 метр)
және т.б. да таулар бар. Жалпы алғанда аудан аумағының 65-70 пайызын қазақтың ұсақ
шоқылары алып жатыр.
Қарсақбай қыраты – Ұлытау-Кішітау тау сілемдерінің жалғасы екеуінің арасын Бұланты
– Білеуті ӛзен аңғары бӛліп тұр. Қыраттың орташа биіктігі – 500-600 метр, шыңдарының
ішіндегі ең биігі – Қарамола тауы (644 метр). Қырат батыс, шығыс, оңтүстік бағыттарда
созыла келе бірте-бірте аласарып, жазық далаға ұласады. Оның Торғай қолатына қосылатын
батыс беті ӛзен аңғарларымен кӛп тілімделген. Осы ӛңір аудан жеріндегі ӛзендер жүйесі
айтарлықтай дамыған аймақ болып табылады [2,31б.].
Ұлытау – Сарыарқа тауларының ішіндегі ең кӛнесі. Оның Едіге, Қыземшек, Айыртау,
Ақмешіт әулие сияқты шоқылары мыңдаған ғасырлар бойы толассыз жүріп жатқан қоршаған
ортадағы табиғат құбылыстарының әсерінен әбден қажалып, әр түрлі үгітілу процесіне бой
алдырған. Тау шоқыларының тік жарқабақтарының құлау бұрышы 20-25 градус арасында
болғандықтан, олардың арасындағы шатқалдардың ені тар.
Сарысу-Теңіз қыраты – Ұлытау ауданы территориясының шығысында жатыр. Ол Теңіз
ойпатының оңтүстік беткейдегі Сарысу алқабынан бӛліп тұр. Қыраттың жер бедері дӛңес
