2
Қазақстан Республикасы мәдениет, ақпарат және спорт министрлігі
Ақпарат және мұрағат комитеті, Бұқаралық ақпарат құралын есепке қою туралы
Куәлік №5763-Ж (алғашқы тіркелген уақыты 23.02.2005 ж. №5763-Ж. Астана қ.)
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
ҦЛТТЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК КІТАП ПАЛАТАСЫ
ISSN ҦЛТТЫҚ ОРТАЛЫҒЫ
С Е Р Т И Ф И К А Т
Юнеско, Франция, Париж қ. сериялық басылымдарды тіркейтін ISSN
халықаралық орталығында тіркеліп, халықаралық нӛмер берілген (22.01.2013ж.)
ISSN 2306 – 8167
Халықаралық стандарт ИСО 3297 – 98 «Ақпараттау және қҧжаттау (ISSN)
сериялы басылымның халықаралық стандартты номері», мемлекетаралық стандарт
ГОСТ 7.56-2002 «Сериялы басылымдардың халықаралық стандарттау номері»
Журнал гуманитарлық ғылымдар: тарих, (отан, жалпы), философия, саясаттану,
әлеуметтану, дінтану, мәдениеттану, этномәдениеттану, құқықтану, экономика, педагогика,
этнопедагогика, психология, дефектология; филология (тіл және әдебиет): қазақ, орыс, шет
тілдері; жаратылыстану ғылымдары: математика, физика, информатика, география, биология,
химия, зкология ғылымдар бағыты бойынша өзекті тақырыптардағы мақалаларды жариялайды.
Журнал Қазақстан Республикасында жоғары педагогикалық білім беруді жаңғырту
жағдайында жаңа мамандар дайындау және тәрбиелеуде ескіні өзгертіп, жаңа формаларды
жасауға бағытталған.
Редакция алқасы
Д.П.
Қожамжарова
тарих
ғылымдарының докторы, профессор (бас редактор)
С.Қ. Алимбаева
әлеуметтік ғылымдарының
кандидаты, доцент
О.К. Джолдасова
экономика
ғылымдарының кандидаты, доцент
Л.С. Илимханова
PhD/PhD кандидат (Azteca Universidad, USA)
А.Ә. Байтелиев
филология ғылымдарының докторы,
профессор
К.Ж. Бұзаубақова
педагогика ғылымдарының докторы
И.О. Мүлдеков
техника ғылымдарының докторы, профессор
М.Б.Мұратбеков
физика-математика ғылымдарының докторы, профессор
Ж.С. Тӛлеубаев
ауылшаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор
Т.Р. Абдыкадырова педагогика ғылымдарының докторы, профессор
А.Н. Тұрарова
филология ғылымдарының кандидаты, доцент
А.Г. Шуканов
филология ғылымдарының кандидаты, профессор
З.С. Тоқбергенова
тарих ғылымдарының кандидаты, доцент
Ғылыми басылым
ТарМПИ ХАБАРШЫСЫ
Жылына 4 рет жарыққа шығады
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, ғылыми-педагогикалық журнал, 2016
3
ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР
ТАРИХ (ОТАН, ЖАЛПЫ), ФИЛОСОФИЯ,
САЯСАТТАНУ, ӘЛЕУМЕТТАНУ, ДІНТАНУ, МӘДЕНИЕТТАНУ,
ЭТНОМӘДЕНИЕТТАНУ, ҚҦҚЫҚТАНУ, ЭКОНОМИКА
ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ МАМАНДЫҚТАР
ӘОЖ 372. 82
А 14
СЫЗУ ПӘНІН ОҚЫТУДЫҢ ТАРИХИ ДАМУ ЖОЛДАРЫ
Абдирасилов М.
Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.
Біздің заманымызға жеткен алғашқы сызба ХVІІ ғасырда орындалған бірнеше
жұмыстар дәлел. Бұйымдарды жасап шығару, сызба нобайының пішімі арқылы іске асырған
және анықтаған. Дегенмен алғашқы пайдаланған сызбаларда проекциялық байланыстары
жүйеленіп қалыптаса қойған жоқ болатын. Мысалы, жасалынатын бүйымдардың немесе
ғимараттың сызбадағы жоспары бойынша оның алдығы қасбет кӛрнісі мен үстінгі
кӛрнісітеріндегі сызықтары қиылыстырып бейнеленген. Сызбаны түсініп оқу және
пайдалану жұмыстары үшін қолайсыздық жағдайлары кездесіп отырды. Сызбаларды
жетілдіру тәжірибесі арқасында бұл екі проекциялық түрілері ӛзара ажыратылып
орындалды. Бұйымдардың сызбасын бейнелген кезде оның екі, үш және оданда кӛп бейнелеп
кӛрсету прокция түрлерін қолдана бастады. ХVI ғасырдың ортасы мен XVII ғасырдың
басында жасалған бұйым бӛлшектерді сызбасы бойынша емес, оның үлгілік макеттік
модельдері бойынша орындалған. Кейінгі шығарылған бұйымдардың үлгілі макеттік
модельдерінің орнын, түсінікті болатын сызбалар алмастырды. Бұл сызбаларда бұйымның
тура масштабы сақталса да, ӛлшемдері қойылып отырған.
Ӛндірісті одан әрі жетілдіру, бұйымдардың бӛлшек пішімін күрделендіру, оларды аса
жоғары дәлдікпен шығару қажеттілігі сызбаны жетілдіруге итермеледі. Сызба жұмыстарын
жетілдіру негізінде, ӛндірісте жұмыс істейтін мамандар даярлап шығару мектептерінің
ашылу барысында қолға алынды. Бұған дәлел, Ресейде сызу пәнін жүйелі оқыту XVIII
ғасырдың бас кезінен басталады. Бірінші Петр дәуірінде тау кен мектептерінде сызу пәнін
оқыту саласында алғашқы қадамдарын жасай бастады. Алғашқы мұндай мектеп 1721 жылы
Екатеринбургте ашылды. Бұған себеп, Орал мен Сібірдің табиғи байлығын ӛндіруге
қолданылатын техниканың дамуына байланысты еді.
Тау-кен мектептерінде сызу - негізгі пән болды. Оқытылатын сызу пәнінде оқушылар
машиналардың детальдарын, цехтарда жобалық сызбаларын жасады. Қолданылған
сызбаларға ӛлшемдері белгіленбеді, оларды сызықтың және кӛлденең масштаб арқылы
тапты, масштабтық ӛлшемнің бірліктері сызба түсіндірмесінде белгіленіп берілді. Тау-кен
мектептерінен атақты шеберлер шықты. Мысалы, кейін танымал механик және ӛнертапқыш
И.И. Ползунов, кендердің гидротехникалық ғимараттардың атақты құрылысшысы -
К.Д. Фролов, осы мектептерді аяқтаған.
ХVІІІ ғасырда сызбалар аса ұқыптылықпен, түрлі түсті бояуларды пайдалану арқылы
орындалды. Бұл сызбаларда нәрселердің шартты тіліктері жасалды және оларда нәрсенің
материалының түріне байланысты тіліктердің орындары әр алуан түстермен бояу арқылы
берілді. И.И. Ползунов пен И.П. Кулибиннің сызбалары бұл ӛнертапқыштардың нәрсенің дәл
проекциялық сызбасын салу саласындағы танымдық қабілеттерінің жоғары болғандығын
