цунами жайлы әр түрлі деректі фактілер айтылады. Цунами ұғымының ерекше белгілеріне көңіл аударылады: бұл
сұрапыл толқын мұхит асты жер сілкінуінен пайда болады; ашық теңізде оның биіктігі 1-2 м-ден аспайды; жағалауға
жақындағанда биіктігі 20-30 м-ге жетеді: цунами болар алдында су жағадан бірнеше жүздеген метрге шегінеді;
цунами толқыны сағатына 800 км жылдамдықпен тарайды.
Мұжхит пен теңіздерде қайталап тұратын құбылыс- толысу мен қайту. Осы ұғымды барынша жақсы меңеру
үшін келесі оқулық мәтінін және «Толысу мен қайту» сызбасын пайдалану қажет. Мәтінді оқып, оны берілген
суретпен салыстыра отыып, оқушылар өз ойларын сараптайды.
Толысу мен қайту құбылысын талдау барысында оларды шаруашылықта пайдалану мәселесі айтылады.
Соның нәтижесінде оқушыларға толысу мен қайтуды пайдалану сызбасын құрастыру ұсынылады. Құрастылылған
сызба төмендегідей
Толысу мен қайту
Балық аулау
Балдырлар
дайындау
Жануарларға жем
дайындау
Қуат өңдіру
Кеме қатынасы
Сабақтың соңында жаңа материалды бекіту үшін төмендегі сұрақтарды қою арқылы әңімелесу жүргізіледі.
-
Толқындарды пайда болу себептері қандай ?
-
Цунами толқындары қалай пайда болады?
-
Жер шарының қандай аймақтарында цунами жиі қайталайды және неліктен?
-
Судың толысуы мен қайтуы ненің әсерінен пайда болады?
-
Не себептен толысу толқынының биіктігі ашық мұхитта және ждағалауда әр түрлі болады?
Үйге тапсырма. «Мұхит суының қозғалысы» тақырыбы.
* * * * *
Маңғыстау облысы, Түпқараған ауданы, Ақшұқыр ауылы,
Ақшұқыр мектеп-лицейі, химия пәні мұғалімі:
Кадирова Алтынгул Акимбаевна
Өтетін күні:
Сыныбы: 9 «б»
Пәні: Химия
Сабақтың тақырыбы: Темір және оның қосылыстары.
Сабақтың мақсаты:
Білімділігі: Кеңінен таралған металл темір элементінің атом құрылысы, алынуы және қосылыстарының ерекшеліктері
мен қолданылуы, қасиеттері туралы түсіндіру.
Дамытушылығы: Оқушылардың пәнге қызығушылығын, дүниетанымын, қосымша топша элементтері жайлы білімдерін
одан әрі дамыту.
Тәрбиелілігі: Өздерінің қабілетіне сай ізденіспен еңбектеніп, жеке тұлға екенін сезіне білуге үйрету.
Сабақтың жоспары:
І.Ұйымдастыру кезеңі
Үй тапсырмасын сұрау.
ІІ. «Ер дәулеті – еңбек»
Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. «Ырыс алды – ынтымақ»-негізгі бөлім
Мылқау сурет,суреттер сөйлейді
ІҮ. Бәрін білгім келеді”- тақырыпты ашу.
Биологиялық диктант, ВЕНН диаграммасы
D.
«Бейнет түбі- зейнет»- қорытындылау, бағалау.
E.
Ү. Үйге тапсырма
Сабақ түрі: Аралас сабақ.
Сабақ көрнекілігі: Периодтық кесте, слайд.
Пәнаралық байланыс: тарих, биология, әдебиет, математика, медицина.
Сабақтың жүру барысы:
І. Ұйымдастыру бөлімі: Оқушылармен амандасу, түгелдеу. Оқушылар назарын сабаққа аудару.
Үй тапсырмасын сұрау:
«Ер дәулеті – еңбек»: «Ұяшықтар таңдау», «Миға шабуыл».
1. Берілген сандардың мағынасын ашу. 650, 2.7, 3, 2050, 8.8,
2. Алюминий және қосылыстарының химиялық қасиетерін ата.
3. Алюминий және қосылыстарының физикалық қасиетерін ата.
4 Алюминийдің алыну теңдеуін жаз.
Жауаптары:
650
0
С – металдарды арасындағы қайнау температурасы. 2.7 г/см
3
– алюминийдің тығыздығы.
3 – периодтық жүйедегі орны, тұрақты валенттілігі және тотығу дәрежесі. 2050
0
С – АІ
2
О
3
балқу температурасы, 8.8% –
алюминийдің массасы пайызбен.
Алюминий күшті тотықсыздандырғыш, металл беті ауадағы оттекпен жанасқанда лезде тотығып оксидті
қабықшамен қапталады.
4АІ + 3О
2
= 2АІ
2
О
3
алюминий оксиді
2АІ + 3СІ
2
= АІСІ
3
алюминий хлориді
АІ + Р = АІР
алюминий фосфиді
2АІ + Н
2
О = 2АІ(ОН)
3
+ 3Н
2
алюминий гидроксиді
2АІ + 6NaOH = 2Na
3
AІО
3
+ 3Н
2
натрий алюминаты
95
AІ
2
О
3
- корунд. Ақ түсті қатты зат, суда ерімейді.
4АІ + 3О
2
= 2АІ
2
О
3
Қышқылмен, негізбен әрекеттеседі.
АІ
2
О
3
+ 6НСІ = 2АІСІ
3
+ 3Н
2
О
АІ
2
О
3
+ 2NaOH = 2NaАІО
2
+ Н
2
О
АІ(ОН)
3
-іркілдек, ұйыған айран тәрізді ақ түсті зат.
Қыздырғанда айырылады: 2 АІ(ОН)
3
= АІ
2
О
3
+ 3Н
2
О
АІ(ОН)
3
+ 3НСІ
= АІСІ
3
+ 3Н
2
О
Алюминий – ақ түсті, күміс тәрізді жеңіл металл, тығыздығы 2,7 г/мл, электр тоғы мен жылуды жылуды жақсы
өткізеді, оңай созылады.
2АІ
2
О
3
эл.тоғы
4АІ + 3О
2
«Миға шабуыл»
D.
Магналий (Al+Mn+Mg)
2. Дюралюмин (Al+Mg+Si+Cu)
3.Силумин (Al+Si+Na)
Дұрыс жауаптары:
D.
Кеме және зымыран жасауда
E.
Ұшақ жасауда
F.
Машина жасауда
«Ырыс алды – ынтымақ»-негізгі бөлім
ІІ. Жаңа тақырыпты ашу.
Мылқау сурет, суреттер сөйлейді:
Құрамы 7 металдан тұратын, 1399 жылы Түркістанда жасалған баға жетпес қол өнер туындысы.
Жауабы: Тайқазан. Темір, мырыш, қалайы, мыс, қорғасын, алтын, күміс.
Ертедегі ер азаматтар қолданған, пайдаланған бұйымдар.
Жауабы: құрал-сайман, сауыт, қалқан т.б.
ІІІ. Жаңа тақырыпты меңгерту.
37.
Темірдің периодтық жүйедегі орны, атом құрылысы.
38.
Табиғатта таралуы және маңызы.
39.
Физикалық қасиеттері.
40.
Химиялық қасиеттері.
41.
Алынуы.
42.
Темірдің биологиялық маңызы.
43.
Темірдің қолданылуы
44.
Темірдің маңызды қосылыстары.
Ал, балалар, жаңа ғана өздерің темір элементін халқымыз дәріптеп, одан тұрмысқа қажетті көптеген бұйымдар жасаған
екен. Олай болса балалар, темірге байланысты қандай мақал – мәтел, тақпақтар білеміз?
Ескі мата бөз болмас, ескі темір біз болмас.
От көмірді жейді, тот темірді жейді.
Темірді қызғанда соқ.
Темір тарихи элемент: Темір- адам қоғамымен бірге туып, бірге жасасып, адам мүддесіне ұзақ уақыт қызмет етіп келе
жатқан тарихи элемент. Ол-адамды алғашқы құрал мен қару жарақтан бастап, бүгінгі ғарыш кеңістігіне көтерген жасампаз
металл. Темір кенінің қоры жағынан Қазақстан -әлемде сегізінші, оны өндіруде он бірінші орын алады. Ал ТМД елдері
арасында Ресей мен Украинадан кейінгі үшінші орында тұр.
Ендеше балалар, осы элементтің құрылысын, қасиетін тану үшін жаңа тақырыпты баяндайық.
Жалпы сипаттамасы: Темір – ІҮ период, ҮІІІ топтың қосымша топшасының элементі. Таңбасы: Ғе, реттік саны 26-ға тең.
Ғе)2е)8е)14е)2е. Қосымша топшадағы барлық элементтер сияқты темір де d – элементке жатады. Темірдің ІІ және ІІІ
валентті. Қосылыстарда +2, +3 тотығу дәрежесін көрсетеді.
Ғе
0
– 2е Ғе
+2
Ғе
0
– 3е Ғе
+3
Табиғатта кездесуі: темір алюминийден кейінгі төртінші орындағы табиғатта ең көп таралған металл. Ғарыштан түсетін
метеориттер негізінен темірден тұрады. Сондықтан ерте заманда темірді «аспан тасы» немесе «жұлдыз тасы» деп атаған.
Темірдің табиғи минералдары:
Ғе
3
О
4
магнитті темір немесе магнетит (72% Ғе)
Ғе
2
О
3
қызыл теміртас немесе гематит (70% Ғе)
ҒеS
2
пирит немесе күкірт колчеданы (50% Ғе)
ҒеSO
4
* 7H
2
O
темір купоросы
Қазақстанда темір кендері Оралда, Қостанай, Қарағанды қалаларында.
Физикалық қасиеттері: Темір – жылтыр, күміс түстес, металдық жылтыры бар, ақ металл. Тоқ пен жылуды жақсы
өткізеді. Темір иілімді, магниттелетін және жоғалтатын қасиеті бар, оның тығыздығы 7,87 г/см
3
. Балқу температурасы
жоғары 1539
0
С
.
Химиялық қасиеттері: Темір активті металл болғандықтан жай заттармен де күрделі заттармен де әрекеттеседі.
Жай заттармен:
1.3Ғ + 2О
2
Ғе
3
О
4
(ҒеО*Ғе
2
О
3
) темірдің тот қағы
Ылғалды ауада тат түзіледі.
4Ғе + 2Н
2
О + 3О
2
4Ғе(ОН)
3
темірдің (ІІІ) оксигидроксиді
96
Достарыңызбен бөлісу: |
