Қазақстан мектептердегі балаларғА Қатысты зорлық-зомбылықты бағалау

71
ҚАЗАҚСТАН МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ БАЛАЛАРҒА ҚАТЫСТЫ ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚТЫ БАҒАЛАУ
жазалау үшін ештеме қолданылмайтыны туралы 
мәлімдеді. Бір бала былай түсіндірді: «Ештеңе 
болған жоқ. Оның анасы – мұғалім, сондықтан оған 
ешкім тиісе алмайды». 
[358]
Мектепте зорлық-зомбылық жасаушыларға 
әйтеуір қандай да бір салдарлар болғанын 
мәлімдеген балалар арасында балалардың 
6,0%-ы мұғалімнің бұзақыларға ескерту 
жасағанын, 7,0%-ы зорлық-зомбылық жасаған 
адамдардың директорға апарылғанын және 
10,0%-ы зорлық-зомбылық жасаған адамардың 
ата-аналарының мектеп директорымен және/
немесе мұғалімдермен сөйлесу үшін мектепке 
шақырылғаны туралы айтты. Төменде берілген 
дәйексөздерде мектепте зорлық-зомбылық 
жасаған адамдарға қарсы әрекет еткен мектеп 
мұғалімдері мен мектеп директорлары туралы 
балалардың қан бауыр басуы дай пікір айтаты-
ны көрсетілген. Кейбір жағдайларда мұғалімдер 
балаларға жай ғана ескерту жасаған, бір бала 
былай түсіндірді: «Ол екеуін шығарып алып [каби-
неттен] ұрысты [бұзақы ретінде әрі жәбірленуші 
ретінде]» 
[209]. Басқа жағдайларда мектеп 
мұғалімдері баланы жазалау ретінде мектеп ди-
ректорына жібереді, бір бала былай түсіндірді: 
«Оны сөйлесу үшін директорға апарды. Мұғалім 
апай оған ұрысып, өзін бұлай ұстамау керек екендігін 
айтты». 
[229]
Мұғалімдер және мектеп директоры мектепте 
зорлық-зомбылық жасаған әрі зорлық-зомбылық 
құрбаны болған балалардың ата-аналарымен 
байланысу және олардың балалары бетпе-бет 
келген мәселелерді талқылау үшін олардың мек-
тепке келуін өтіну туралы шешім қабылдай алады.
«Әдетте, осы ұлдарды мұғалім сөйлесу үшін алып 
қалады. Өткен жылы оларды мектеп директо-
рына тіл тигізгендері үшін шақырды. Мұғалімдер 
төбелестерге қатысты да әңгімелесу өткізеді. 
Олар маған тіл тигізген ер балаларға ұрысты». 
[265]
«Оны ата-анасымен бірге директорға сөйлесуге 
шақырды». [93]
«Ол мектеп директорына кетті, содан соң ұлдардың 
ата-аналарын мектепке шақыртты».[35]
«Мұғалімдер онымен сөйлесті және ата-анала-
рын шақырды». [60]
Сұхбат жүргізілген балалардың 5,0%-ы мек-
теп директорлары мен мұғалімдерінің ата-ана-
лармен және психологтармен кеңескеннен 
кейін зорлық-зомбылық жасаған адамдардың 
жәбірленушілердің алдында кешірім сұрауларын 
және олардың бұдан былай ешқашан қоқан-
лоққы жасамауын талап еткендерін хабарла-
ды. Мәжбүрлеп кешірім сұрау сияқты осын-
дай араласудың ұзақ мерзімді тиімділігі белгілі 
емес және мектепте зорлық-зомбылық жасаған 
бала мінез-құлқына байланысты айтарлықтай 
ерекшеленуі мүмкін.
«Оның ата-анасын мектепке шақыртты және ер 
баланың кешірім сұрауына және бұдан былай олай 
жасамайтына уәде беруіне тура келді». [249]
«Оның ата-анасын шақыртқан соң және оның 
ата-анасымен әңгімелескен соң, ол балаға келіп 
кешірім сұрады». [168]
«Ол оны мектеп психологына жіберді де, келесі 
күні оның ата-анасын мектепке шақыртты. Ұл 
бала қыз баланың алдында кешірім сұрап, содан 
кейін оған тиіскен жоқ». [158]
Кейбір мектеп директорлары мен мұғалімдер 
шын мәнінде зорлық-зомбылық жасаған адам-
дар мен жәбірленушілерден бір-бірінің алдын-
да кешірім сұрауларын талап еткен. Аталған 
тәсіл жәбір көрушіні өзінің қоқан-лоққысы 
үшін жауапкершілік қабылдауға мәжбүрлей 
отырып, ол одан әрі жәбір көрушінің діңкесін 
құртатындықтан, ерекше қиын болып ттабы-
лады. Бұл тәсіл сондай-ақ жәбірленушілерді 
оларды ренжіткендер алдында кешірім сұрауға 
алып келеді және зорлық-зомбылық жасау-
шы тұлғалардың өз құрбандары алдында шы-
найы түрде кешірім сұрамауына мүмкіндік 
береді. Мұндай тәсілді көбінесе олардың мінез-
құлықтары үшін шынайы салдарлар болмайты-
нын және жәбірленушінің өзіндік қоқан-лоққы 
үшін жауапкершілік ретінде қабылданатын 
жағдайда солай қулық істей алатындықтан, 
мектептегі зорлық-зомбылық жиілігін төмендету 
үшін жасайды.
«Олар ұлдарды қолдарын алуға және бұдан былай 
ешқашан олай істемеуге уәде беруге мәжбүрледі». [2]
«Оны сөйлесуге шақырды; оның ата-анасын да. 
Олар неліктен төбелескендері және өзінің ол 

72
ҚАЗАҚСТАН МЕКТЕПТЕРІНДЕГІ БАЛАЛАРҒА ҚАТЫСТЫ ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚТЫ БАҒАЛАУ
баланы неліктен ұрғаны, содан соң балақайлардың 
татуласқаны туралы айтып берді». [148]
«Ұрып-соққан қыздың мұғалімі оны ұрғандармен 
сөйлесіп, оларды кешірім сұрауға мәжбүр етті». 
[257]
Мектеп директорлары мен мұғалімдер кейде 
зорлық-зомбылық жасаған адамдарды қорқытты 
немесе шын мәнінде зорлық-зомбылық жасаған 
тұлғаларды, ал кейде мектептегі зорлық-зомбылық 
құрбандарын да мектептегі полиция испекторы-
на жіберіп отырды. Мектеп инспекторы мектептегі 
зорлық-зомбылық жағдайын ресми түрде тіркейді 
және балалардың аттарын “қиын балалардың” ар-
найы тізіміне кіргізе алады (есепке қою). Мектеп 
инспекторы балаларды есепке қойғаннан кейін, 
бұл оларды мектеп инспекторының жиі тексеретінін 
және баланың тарапынан болатын мектептегі 
қайталанатын зорлық-зомбылық әрекеттерінің мек-
теп инспекторына тікелей хабарланатынын білдіреді.
«Ол [мұғалім апай] оларға ұрысып, егер тағы бір 
рет көретін болса директорға немесе мектеп ин-
спекторына айтатындығын ескертті». [328]
«Оған мектеп инспекторына апаратынын айт-
ты, бірақ оны апарған жоқ, ол енді олай жаса-
маймын деп уәде берді». [6]
«Оны мектеп директорына апарды. Инспектор 
онымен сөйлесіп, оны есепке қойды». [285]
«Олар осыны жасаған балаға ұрысты, сосын 
қазір оны мектеп инспекторы қадағалап отыра-
ды. Оған мұғалім ұрысты». [42]
«Мен ол туралы мұғалімге айтып бердім, ол со-
сын ұрған балалардың ата-аналарын шақыртты. 
Қазір оларды мектеп инспекторы қадағалап 
отырады». [42]
Кейбір жағдайларда мұғалімдер, мектеп дирек-
торлары, мектеп инспекторлары және тіпті мек-
теп психологтары тарапынан болатын барынша 
қалыпты әрекеттің балалардың мінез-құлықтарына 
әсер етуге көмектесетіні туралы пікір қалыптасты, 
бірақ әркезде емес. Кей жағдайларда балалардың 
мектепте зорлық-зомбылық жасауды тоқтатқаны 
нәтижелі болды. Басқа жағдайларда мектепте 
зорлық-зомбылық жасаған адамдар мектептен 
шығарылып немесе басқа мектепке ауыстырылған.
«Әдетте, мектеп директорымен және мек-
теп инспекторымен әңгімеден кейін барлығы 
төбелесуді доғарады, татуласады және бәрі 
жақсы болады». [306]
«Екі оқушыны мектеп инспекторы есепке қойды, 
ал екіншісімен әлеуметтік педагог пен психолог 
сөйлесті. Және осыдан кейін бәрі тынышталған 
сияқты». [151]
«Кейін мұғалімдер не болғанын білді және олар-
ды мектеп директорына жіберді. Кейін осы ұлдар 
мектептен шығарылды». [242]
«Мектеп директоры араласқан соң және ата-
аналары келген соң, мазақтаулар тыйылды». 
[280]
Басқа жағдайларда мектеп мұғалімдері мен 
директорлар тарапынан болатын осындай 
араласулардың балалардың мінез-құлықтарына 
әсері төмен болды және олар мектептегі басқа 
балаларға қатысты зорлық-зомбылық әрекеттерін 
жалғастырды. Бір бала былай мәлімдеді: 
«Оған ұрысты және мұғалімдер оның ата-ана-
сын шақыртты, ол бәрібір өзін әлі солай ұстайды. 
Оның ата-анасы мектепке келмеді. Мұғалімдер 
оған ұрысады, бірақ бұл көмектеспейді». [294]
Қару алып жүру
Балалардан сондай-ақ мектеп аумағында және 
оның шегінен тыс қару алып жүру туралы сұрадық. 
3.17-кестеде сауалнама жүргізуге қатысқан 
балалардың 3,9%-ы ғана мектеп аумағында және 
оның шегінен тыс қару алып жүру туралы айтып 
берді; дегенмен кей балалар қару алып жүреді. 
Атап айтқанда, балалардың 2,5%-ы былтырғы 
жыл бойы мектеп аумағында қару алып жүру ту-
ралы айтты және 3,0%-ы былтырғы жыл бойы 
мектеп шегінен тыс қару алып жүрген. Сондай-
ақ балалардың 5,5%-ы мектеп аумағында қару 
алып жүрген мектептегі басқа балалар туралы 
білгенін хабарлады.
Балалардың аталған екі тобының арасындағы 
айырмашылықты түсіну үшін былтыр жыл бойы 
мектеп аумағында және одан тыс қару алып 
жүрген балалар қару алып жүрмеген балалар-
мен салыстырылды. 3.18-кестеде балалардың 
аталған екі тобының арасындағы демографиялық