84
85
Зұлмат ауқымының зор болғаны сонша 1930-32 ж. аштық
тарихқа «Ұлы жұт», қазақ халқының аса зор қасіретті
жылдары болып енді.
8. «Ой шақыру» стратегиясы. Тұрар Рысқұлов туралы
қандай шығармалармен таныстық? (V сыныпта Шерхан
Мұртазаның «Тұтқын бала», Мұхтар Әуезовтің «Қараш-
Қараш оқиғасы» повесімен).
9. Ендеше, осы шығармалардағы Сейіт пен Тұрарды
салыстырайық.
Венн диаграммасы.
«Қараш-Қараш оқиғасы». «Тұтқын бала».
Сейіт Тұрар
10. Мәтінмен жұмыс.
I бөлім III суретті рөлге бөліп оқыту. Ішінен диалог,
монолог, ремарканы таптыру.
Сөздік жұмыс.
Иуда – Иса пайғамбарды сатып кетуші. Голгоф – Иса
пайғамбарды крешке шегелеп тастаған жерді айтады.
Авантюра – арандатушылық әрекет, тәуекелге салып, оңай
олжа іздеушілік. Френч – сыртынан бастырыла тігілген
төрт қалтасы бар әскери үлгідегі кеудеше. Инквизиция – 1)
шіркеуге қарсылармен күресу үшін XIII ғ. басында католик
шіркеуі ұйымдастырған полицейлік сот ұйымы; 2) азап
көрсетушілік, азаптаушылық, қатаңдық.
IV. Сабақты бекіту. «Қазақстандағы ашаршылық» деген
тақырыпта деректі фильм көрсету, сабақты қорыту.
V. үйге тапсырма беру. 1.Шерхан Мұртазаның өмірі,
шығармашылығы. 2. «Бесеудің хаты» драмасын оқу.
3.Деректі фильм бойынша ой-толғау жазу.
Оқулыққа қосымша
Ғалия ШӘРІПЖАНОВА,
Алматы энергетика
және байланыс
университетінің доценті, ф.ғ.к.
ЫБЫРАЙЫМ МАМАНОВ ҚОС
ҚЫЗМЕТТІ -ДАЙ, -ДЕЙ АФФИКСІ
ТУРАЛЫ
Ыбырайым Маманов – қазақ тіл білімінің әр саласына
қалам тартқан ғалым. Ең алдымен қазақ тіліндегі етістік
мәселесіне көп көңіл аударып, категориялық ерекшеліктерін
зерттеп, грамматикалық сипаттарын айқындайды. Қазақ
тілінің табиғатына жіті көңіл аудара отырып, салыстырмалы
түрде орыс грамматикасымен байланыста қарастырады.
Ғалым жалпы тіл білімінің жетістіктерін кеңінен
пайдаланған. Тіл дамуына әсер ететін заңдылықтарды, ішкі
және сыртқы факторлар мен себептерді ашып көрсетеді. Әр
түрлі әдістер арқылы материалдарды жинап, өңдеп, топтап
және соның негізінде теориялық қорытындылар жасайды.
Типология тілдік жүйенің әр түрлі деңгейде бірігу
белгілерінің белгілі типтері мен типтік құбылыстар
дамуының анықталуымен шұғылданады. Әр түрлі тілдердегі
тілдік белгілердің тоғысуы барлық немесе көптеген тілдерге
сәйкес келетін кейбір жалпы заңдылықтардың (құрылымдық
белгі, заң, ерекшелік, тенденция) дамуына әкеледі. Бұл
заңдылықтарды тілдік универсалдар деп атау қабылданған.
86
87
Тілдік универсалдарды анықтауға едәуір үлес қосқан ғалым
қазақ тілі материалдарын моңғол, армян тілдерімен, грек,
грузин тілдерімен салыстырады. Көп тілді меңгерген ғалым
қазақ тіл білімінің ғылыми негізін қалауға ат салысты.
Ы.Маманов тілдерді салыстыруда, салғастыруда жүйесі бір
тілдер мен жүйесі басқа тілдердің материалдарын өзінің
ретімен, орынды пайдаланғанды ұсынады. Ғалым бұл жайлы
«Жүйесі басқа тілдердің грамматикалық құбылыста-
рының жүйелі тәртібін, заңдарын басшылыққа алып,
сол заңдарды екінші бір тілге күштеп ендіру тіл біліміне
үлкен қиянат» деп жазады / Қазіргі қазақ тілі (Етістік). А.,
«Мектеп», 1966, 156-б./.
Ы.Мамановтың тіл білімінің морфология саласына қосқан
үлесін саралай зерттеу оның ғалымдық тұлғасын танытып,
ғылыми танымын тереңірек ашып көрсетуге мүмкіндік
береді. Соның ішінде қазақ тіліндегі қосымшаларды
тілдік материалға сәйкес бөліп қарауы, әлі де әр түрлі
пікір қалыптастыруға негіз болып жүрген аффикстерге
берген тұжырымды ойлары, етістіктің грамматикалық
топтарына байланысты құнды пікірлері қазіргі қазақ тілінің
грамматикасын қалыптастыруға қосқан құнды көзқарас,
тұжырымдары деп санаймыз.
Қазақ тілінде күрделі мәселелердің бірі болып табылатын
қосымшалардың табиғатын анықтау ХХ ғасырдың екінші
жартысына дейін жалғасып келді. Қазақ тілінде жазылған
грамматикаларда қосымшалар сөз тудырушы, форма
тудырушы, сөз түрлендіруші болып бірде үш топқа
бөлінсе, кейбір еңбектерде сөз тудырушы және форма
тудырушы болып екіге жіктеледі. Бұл соңғы классификация
Ы.Маманов еңбегінде нақты шешімін тапқан. Ғалымның
ғылыми тұжырымдамасы бойынша, қазақ тіліндегі сөз
тудырушы қосымшалар мен форма тудырушы қосымша-
ларға қойылатын өлшемдер айқындалып көрсетіледі.
-дай, -дей қосымшасы мектеп оқулықтарынан бастап,
жоғары оқу орындарына дейінгі қазақ тілі оқулықтарында
сын есім тудырушы жұрнақ болып анықталған. Сөзжасам
қосымшасы деп танылғандықтан, түсіндірме сөздіктерде
зат есімдерге жалғанған -дай, -дей формалы сөздер сын
есім деп көрсетіледі. Бірақ -дай, -дей формалы сөздердің
түсіндірмесі бірізді емес. Ол бір жерде «сияқты», «тәрізді»
мағыналарында берілсе, кейбір тұста ауыс мағыналары
нақтыланып отырады. Мысалы, ақбөкендей сын. 1.
Ақбөкен сияқты, ақбөкен тәрізді. Ақбөкендей болашақты
болжамай, Жол сауданы олжалай, Ақбөкендей алданып,
Жылқыдай делбе сандалып, Аңдамай келіп түскенсің (Дулат
Бабатайұлы, Замана). 2. Ауыс. Ақбөкен сияқты ірі, үлкен.
Сыртын сырмен сырлатқан, Қарағай найза орнатқан, Ақбө-
кендей қойы бар, Ақ күмбездей бойы бар, Қандай байдың
үйі екен? (І.Жансүгіров. Шығ.). (Қазақ әдеби тілінің сөздігі,
2006). Бірінші мысалда ақбөкенге теңеу жағы басым болып,
«тәрізді», «сияқты» мағыналарында қолданылып тұрса,
екінші мысалда теңеу жалпыланып, акқбөкеннің қасиетіне
байланысты «ірі», «үлкен» деген ауыс мағынаға көше
бастаған. Бұған қарап, -дай, -дей тұлғалы зат есімдердің
мағыналық ала-құлалықтарына қарап, оларды сөзжасамдық
бірлік не сөзжасамдық емес бірлік деп тануда әлі де
шешімін таппаған мәселелер бар екендігіне көз жеткіземіз.
Түркологияда бұл қосымша туралы әр түрлі пікір айтылған.
Ғалымдардың бір тобы септік жалғауы деп анықтаса, енді
бір топ ғалымдар шылау, келесі тобы үстеу тудырушы, енді
біреулері сын есім тудырушы қосымша деп көрсетеді.
П.М.Мелиоранский -дай, -дей аффиксін салыстырмалы
