Садық деректі фильмнен үлкен киноға дейін астана 2004 ж. Садық М

Кітап қалың көпшілікке, студенттерге, мектеп оқушыларына арналған.

Ал, деректі фильмдер қалай дайындалады? Түсірілім тетіктері, режиссурадағы ізденістер, сценарий жазу, монтаж жасау, бейнеқатар мен дыбыс үндестігі, идея іздеу және қаржы бөлетін спонсорлармен келісім, дикторлық мәтін ережесі, маркетинг, деректі фильмді ұйымдастыру; кітапта автор осы мәселелерге жауап беруге ұмтылады. Жарнамалық және презентациялық фильмдер қалай әзірленеді. Кино елімізде бизнес саласына айналды ма? Осыған қоса тілімізге ене бастаған продюсер ұғымын қалай түсінеміз? Шетел тәжірибесінен нені қабылдауға болар еді. Жалпы деректі фильмнің Ұлттық мәдениетті сомдап, салмақтап, таразылауға тигізер әсері қандай? Міне, осы тұрғыдағы алғашқы тәжірибелерді кітапта көрсетуге талпыныс жасап көрдік.

Заман талабы сол елімізде бірте‑бірте кинобейнефильм жасау дәстүрі жақсы жолға қойылары сөзсіз. Әлі де талай дарындардың шабыт серпінінен семсердей жарқылдап шыққан талантты туындыларына куә болармыз. Міне, осы кинобейнефильмдерді жасау үшін құрылатын шығармашылық топпен жасалатын шарттар қандай талаптардан тұруы керек. Дүниежүзілік стандартқа сай мәдениет пен өнер саласында қолданылатын құжаттарды қазақстандық Заңдарға сәйкестендіріп Шарт жасау нұсқаларын да ұсынып отырмын. Бұл да қажетті деп ойлаймын.
Автор

Бірінші бөлім.


Деректі фильм

хикаялары.

Ғасыр ғаламаты
Теледидардағы тілдесу. Қазіргі заманғы ғаламдық қарым-қатынас: идеологиялық иірімдерді экономикалық бәсекелестікке бағындырған кезеңде – ұлттық дүниетанымды тұқыртпа тізгіндеу тәсілі тұғырға көтерілді. Бір мүшелге жаңа толған тәуелсіз Қазақстанның демократиялық бағыттағы бетбұрысты баспалдақтарын әлемдік демократия қалыптарына сәйкестендіру - ғаламдану уақытына иек артты. Бұл замандастарымыздың парасаттылығын айқындайтын қарапайым қағидалардың заңды талаптарын замана сауалы етіп алдымызға тартып, адамзаттың айтар уәжін күтпек.

Бір-бірін мойындай қоймайтын қаржы топтары жалаң жалған намыстарын “қанағаттандыруды” ағымдағы ақпарат құралдары арқылы жүзеге асыруда. Ол пиғылдарды ондаған телеарналардың жаңалықтар қызметіндегі көзқарас қайшылықтарынан айқын аңғарасыз.

Екі мыңға жуық бұқаралық ақпарат құралдарының еліміздегі он бес миллион тұрғынның назарына таласы тіршіліктің бір сәттік ұтысымен “ноқталанған”. Мұндайда мемлекеттік мүддені мұрат еткен орталықтың мығым ықпалды күші - қаржы топтарының ергежей тәсілдеріне бағына бермейді.

Қаржы топтары өз тараптарынан ара-тұра қажеттілік туындаған сәтте журналист-қаламгерлерге тапсырыстарын толық орындауды талап ете отырып, қаражаттарын аямай жұмсайды. Содан кейін ұзақ үнсіздік жалғасады. Нәтижесінде, республикаға хабар тарататын телеарналардың рейтингілері де ала-құла. Бірінде ‑ жаңалықтар жедел де ықпалды, екіншісінде ‑ апталық-сараптамалары барынша мазмұнды, ал үшіншісінде ‑ сәтті бағдарламалар басым. Ақшалары қомақтылары Мәскеу мен Санкт-Петербордағы кинотелефильмдерді саудалайтын мекемелермен тиімді қарым-қатынас орнатып, көрермендерді шетелдік және ресейлік фильмдер арқылы арбамақ. Телеарналар арасында бәсекелестікте қалыптасқан қазіргі жағдайды сараптап көрейік.

«Хабар» және «Қазақстан» телеарналары ‑ еліміздегі телекөрермендердің басым көпшілігінің назарына ие. Көрермен аудиториясы көп телеарналардың ұтымды жақтары да мол болатыны түсінікті.

«КТК», «Еларна», «31 канал», «Рахат», «Астана ТВ», «НТК» өз «салмақ өлшемдеріне” сай беделдеріде бірде олай, бірде бұлай ауысып жатады. Оны құрылтайшыларының әр кезеңде қаншалықты қаржы құйғанынан аңдап отыруға болады. Әзірге жарнамадан түсетін қаражат телеарналар рейтінгісіне ешқандай әсерін тигізе алған жоқ.

Әр телеарнаның күнделікті хабар тарату кестесі 18 сағаттан 24 сағаттық мерзімді құрайтынын ескерсек, мұндай уақытты сапалы бағдарламалармен толтыру өте қиын. Зәрулік жағдайдан, көбіне бағдарламаларды қайталаумен, шетелдік кино-телефильмдерді жарыса көрсету жалғасып жатады. Көрермен болса, ол туындылармен мәскеулік телеарналар арқылы әлдеқашан хабардар. Кейде оларды қазақша аударып, тілдік норманың заңдылығын орындау үшін пайдалануда әдетке айналуда. Ал қазақ қаны, егемен қазақстандықтар менталитеті алыстан арбаламай, жақыннан дорбалауды қажетсінеді.

«Қазақстан» телеарнасының «Бір бала» қысқаметражды фильміне деген көрермендердің тұрақты сүйіспеншілігі соған дәлел. Үйренетін бір нәрсе, ресейлік телеарналардың ұлттық сериалдарды түсіруді алдыңғы позицияға шығаруы – идеологиялық тұрғыда ойланарлық мәселе. Жыл сайын ежелгі көршіміз теледидардан прайм-таймда көрсетілген, 2,5 мың сағаттан астам уақытты құрайтын телевизиялық сериалдар дайындап отыр. Ресейдегі телеарна басшылары көп ұзамай тақырыптық телеканалдар жұмысын жолға қою мәселесін жоспарлап отырғанын, таяу уақытта олар көрермендерімен қауышатынын жариялап та үлгерді. Орыс тарихы туралы сериалдардан ғана тұратын телеарна, орыс табиғатына арналған ресейлік «Дискавери» секілді.

Біреуге табыну – өзіңді жоғалтумен бірдей. Егер қазақстандық телеарналар тек шетелдік сериалдарға мойындарын бұра беруін жалғастыра берсе, ұлттық өнеріміздің өрісі байланып, өсуіміз кенжелей түспек. Демек, бізге де тәуелсіз телеарналармен қатар тәуелсіз продакшн-компаниялар, продюсерлер ауадай қажет. Нақты телеөніммен айналысатын мұндай студияларға барлық ақпарат құралдарына беріліп отырған қазіргі салық жеңілдіктері де қарастырылғаны жөн.

Бұл тұста телесериалдар мен деректі фильмдерді түсіруді мақсат тұтқан студияларды тілге тиек етпекпін. Төрткүл дүниенің көрермендерін табындырған ВВС-дің деректі сериалдары қандай керемет болса, соған жетуге талпыну одан да керемет. Әсіресе, географиялық қоғам түсіретін туындылардың орны ерекше. Осы сериалдарға телеоператор болу ‑ әлемдегі әрбір камерагердің асыл арманы. Ол кәсіби шеберліктің шыңы деп бағаланады. Бірақ шыңға шығудан қорықпау керек, одан шығудан тайсақтаудан қорқу керек.

Бұл сериалдардан біз әркез ұлыбританиялық идеология мен ұлыбританиялық мәңгілік мүдденің ұлылығы мен мақсатын аңғарамыз, әрі оны еріксіз мойындаймыз.

Жаппай жұртшылықты жарылқаған деректі сериалдар фабрикасын жасақтауға Еуропадағы мықты мемлекеттер қатарынан Лондон әкімшілігі қалайша оқ бойы озып шықты?! Айтпағым, қай ел, қай мемлекет болмасын, телеарналар мемлекеттік бюджет немесе билікке жақын компания, концерн және қаржы топтарының қуатты қаржылық қолдауына тәуелді! Әлбетте, ол қаражат халықтан жиналатын салық, жер байлығы, жер рентасы. Ол қаржы демократиялық билік қадағалайтын экономикалық саясат арқылы қазынаға құйылатындықтан, демократиялық құндылықтардың аяғына тұсау бола алмайды.

Журналистер үшін бұл майданда жариялыққа жол ашық. Бірақ мемлекеттік мүдделілік принципін ешбір журналист жоққа шығаруға қақысы жоқ. Еуропа елдеріндегі ортақ демократия жағдайында экономикалық даму дәстүрінде бір қатарда келе жатқан мемлекеттер қатарынан деректі телесериалдар бәсекелестігінде неліктен Ұлыбритания өзгелерден көш бойы ұзап кетті? Енді соған тоқталайық.
«Темір леди» Тэтчердің тәжірибесі
Тепе-теңдіктің бұзылған уақыты өткен ғасырдың сексенінші жылдарына тұспа-тұс келді. Осы кезде Ұлыбританияның ресми билігін “темір леди” атанған Маргарет Тэтчер ұстаған. Ол хақында әркім әртүрлі пікірде, көзқарастар қайшылығы да сан қилы! Консерваторлар партиясының лидері Маргарет Тэтчер мен ұлыбританиялық қоғамдық телеарна ВВС-дің жетекшілері бір-бірін аса жақтырмаған деген қауесетте жеткілікті. Қалай болғанда да, “темір леди” Премьер-министрлік таққа мығым отырғаннан соң, елдегі жүргізілмек стратегиялық тұжырымдамаларында телесаясатты да кеңінен қамтыған.

Демократиялық дәстүрді дәріптеген Маргарет Тэтчер, ВВС‑дің қоғамдық телевизия ретінде халықтың ақшасынан күн көріп отырғанын алға тартып, ВВС-дің әр тәуліктегі уақытының 25 пайызын, яғни, ширек бөлігін қоғамдық студияларға алып берді. Қазір бізде де көптеген студиялар - дайындаған деректі сериалдарын мүйізі қарағайдай телеарналардың бағдарламаларына орналастыра алмай жүргендей жағдаяты, сол тұста Ұлыбританияда да кездескеніне күмән жоқ. Ал, ВВС-дің әр сағатының бюджеті қанша фунт-стерлинг тұратынын ескерсек, қоғамдық студиялар бір күнде ВВС-дің бағдарлама кестесінен орын алып қана қоймай, қомақты бюджетін де қамтып қалу мүмкіндігіне ие болғанын ескеру керек. Оның нәтижесі көп күттірмеді. Қуатты қаражат ақыл‑ойды алға сүйреп, соның арқасында миллиондаған телекөрермен теледидардың алдында телмірді.

ВВС-де бәсекелестік күшейді. Креативтік (ерекше ұсыныстары бар) студиялар мен продюсерлер ашық жарыстағы әділ бәсекелестік майданына шықты. Ақыры олар Ұлыбритания аралына сыймай, төрткүл дүниенің сан қиырын шарлап, көрермендерді таң қалдырар таңғажайып туындыларын өмірге әкеліп, талантты шығармалардың тұсауын кесті.

Уақыт өте келе ВВС-дің арнасына сыймаған деректі сериалдар тасқыны көрерменге басқа телеарнаны сыйлады. Ол жантайып жатып, жаның рахатқа батып қарайтын әйгілі “Discovery”. Әлемде талай қызық бар демекші, ағылшын телестудиялары мұнымен де тоқтамады. Сұранымы зор деректі сериалдар табысы кеткен шығынды ақтап қана қоймай, қомақты пайда түсіре бастады. Біріншіден, мемлекеттік бюджет, оған қосымша демеушілік қаржылай қолдау, тақырыпты түбегейлі зерттеп, деректі сериалдар түсіруге толық жағдай туғызды.

Екіншіден, бұл деректі сериалдар өз телеарналарымыздан куә болып жүргендей, сандаған тілдерге аударылып, сатыла бастады. “Discovery” каналының да мөлшері белгілі, сағызша соза бермейсің. Телеөнер бәсекелестігі күшейе келе, сұранысты ескере отырып, хайуанаттар әлеміне саяхат жасайтын “Animal Planet” каналымен жалғасты. Оның да рейтінгісі әу дегеннен ерекше ықыласқа бөленіп, көрермендер бұл телеарналарды көріп-тамашалау үшін қосымша абоненттік төлем жүргізеді.

Өнегені – өрелі істерге бастайтын ұлы тұлғалар қалыптастырады. Маргарет Тэтчердің билікке келуімен байланыстырылатын бұл саяси-әлеуметтік маңызы бар оқиға, деректі сериалдар хикаялары әлі де көрермен қалап жатса, кезекті телеарнаны тудырар. Ондай дүниелерді тамашалау әлемдегі алты құрлықтың көрермендері секілді қазақстандықтардың да пешенесіне бұйырары хақ.

Бізде де талғамы таза, рухани сұранысы Ұлттық мүддені көтеретін телекөрермен бар. Олардың ықылас‑ниетін орындау да бір парыз.

Деректі фильм – ізгілік идеологиясы
Біздің телеарналар осындай, үйренер тәлім-тағылымы мол, көрермен талғамын қанағаттандыратын озық деректі сериалдарды көптеп көрсетіп жатса, нұр үстіне нұр болар еді. ¤йткені, көрермен деректі фильмнен жұлдыздай жарқырайтын ізгі идеялар күтеді. Әңгіменің түйіні – теледидардың құдіретті күші халықтың ниетімен сабақтасып жатуында. Телеөнердің әлеуметтік, қоғамдық парызы да өз халқының арман-мүддесін айқындауға, ой-сезімін тереңдетуге, мәдениетін көтеруге қызмет ету деп түсінемін. Бұл таласқа салатын тақырып бола қоймас.

Енді еліміздегі теледидарлардан көрсетіліп жататын деректі фильмдердің географиялық ауқымына тоқталайық. Көбіне байқайтынымыз, Батыс телеиндустриясы әр жылдарда әзірлеген арзан бағалы сериалдар топтамасы. Біз естімеген, білмейтін ұлттар мен ұлыстардың салт-дәстүрі, тек уақыт толтыруға кестеден орын алған түсірілімдерге де куәміз.

Мен әр елдің, әр халықтың мәдени дәстүріне құрметпен қараймын. Бірақ өзіңді-өзің сыйламасаң, бір‑біріңді дос көрмесең, дұшпаныңа мазақсың. Әсіресе, жоғары мәдениетті елдердің өкілдері өздері толық тани алмағандықтан «балаң мәдениетті халықтың» дәстүріне жоғарыдан қарап менсінбей, бағаламай бұлардың жеткен биігі, өресі осы деп қорытып жатырса, бас шайқап, бармақ тістеп, жаутаңдап жүре береміз бе? Әлде, өзегің өртенгенше өкпелейсің бе? Өкпенің жолы жіңішке, асылы, алысып, алысқа ұмтылып, асқарға құлаш ұрғанға не жетсін! Мысалы, дүниежүзілік деректі сериалдар әзірлеу жолында ВВС-ді, ал дүниежүзілік көркем фильмдер түсіруде Голливудты ешкім де аттап өте алмас. Бірақ бұдан деректі сериалдар дайындауда ВВС-дің ізімен жүру, көркем фильм Голливудта қалыптасқан қалыпта ғана түсірілуі тиіс деген қорытынды шықпайды. ¤згерген, жаңарған, тәуелсіздік алған қоғам өз заманының дәстүрін өз идеясымен, идеологиясымен толықтырмақ керек. Оған қызмет ететін телевизия иелері ел ертеңін ойламаса, әлемдік дамудың қарабайыр қостаушысы болып, көш соңында ғана қалмақ. Уақыт тынысын өзіне бағындырған телевизия мен кинематограф бұл дәуірден кешеуілдемеуге тиіс. Кешіккеннің түбі қоғам мен ел мүддесіне есесі толмас ұтылыс, ізгілікке ұмтылған жолға тас бөгесін.

Демек, идеялардың бәсекелестігі, дамуы үшін: ұлттық мұраттардың озықтығын, жақсы тұрмысқа еңбегімен қол жеткізген азаматтар өмірбаянын насихаттайтын деректі сериалдарды - жарнама деп қабылдау ‑ қателік.

Шетелге шыға жүріп, әр елдің телевизиялық бағдарламаларын көре келе топшылағаным, ұлттық дәстүрлер идеясы жалпы адам баласының озық танылған дәстүріне қарай бейімделіп жатады. Негізінен, заман талабынан қалыспай өсетін елдердің дәстүрі де тез өзгеріп отырады. Оған Батыс елдері ғана емес, Ислам елдеріндегі, Араб Әмірліктеріндегі, Азия «жолбарыстары» саналатын мемлекеттердің телеэкранынан көрген мазмұнды хабарлар дәлел. ¤йтпесе, даму, ілгерілеу тоқтамақ.

Телевизия озық идеялар тасқынын ұсынбаса, бұқара өрісінен жоғары көтеріле алмай, байырғы ойпаңда ошарылып озғалыссыз қалады. Мұндай халде еліңе елеулі еңбек сіңіру қиын.

Мәселе, ендігі тұста өз ішімізде телеөнер бәсекелестігін бастауда болып отыр. Әрине, әр телеарнада корпоративтік ықпалдастықтың қалыптасатыны белгілі. Бұл ықпалдастық - бәсекелестерді базардың ырыздығына жақындатпауды ғана мұрат етсе, шық бермес Шығайбайдың шырғалаңынан шыға алмаймыз. Әуезовше айтсақ, “алтын толы сандықтың үстіне жантайып алып, оның қызығын өзің де көрмейсің, өзгеге де көрсетпейсің”. Өкініштісі, бұл жәйт телеарна құрылтайшысына да, иелеріне де, тіптен арнаның бірінші басшысына да тиімді емес. Тиімдісі тіл табысып, осы реттегі ортақ мүдденің бағына қызмет жасау.

Ақиқаты сол, жоғарыда тізбелеген телеарнаның иелері тәулік бойғы бағдарламада не өтіп, не көрсетіліп жатқанынан бейхабар. Оған олардың уақыты да, мұршасы да жетпейді. Дерек-дәйектерді орынбасар, көмекшілері арқылы, әйтпесе таныстарының көзқарастарынан біліп отырады. Біріншіден, телеарна қожайындарының барлығы дерлік жоғары әкімшілік билік пен үлкен бизнестегі қауырт шаруалары мол, асығыс жұмыстағы азаматтар екенін ескерейік. Ендеше олардың сүйікті хоббилері туралы жағымсыз пікір білдіруге кімнің ғана дәті жетер дейсіз. Қалыптасқан мұндай қағиданы кейбір мықты деген телешолушылар тиімді пайдаланады. Қожайын шетелдік сапарда емес, елде жүрсе, соның ыңғайына сәйкестендіріп бағдарламаны жасайды. Басқа уақытта бәріне өзі төреші, өзі қожайын! Сондықтан да, дамыған мемлекеттерде республикалық бюджеттен қаржыландырылатын телеарналардың бағдарламаларын қадағалайтын 12-15 адамнан тұратын қоғамдық кеңес тұрақты жалақы алып, қызмет етуі әлеуметтік-саяси қажеттілік ретінде қалыптасқан. Олардың басты міндеті - мемлекеттік мүддеге кез-келген журналист тарапынан қастандық жасалмауын қадағалау. Азаматтық парасаттылықтың темірқазық парызы осы ниет жолында таразыланбақ. Бұл орайда елімізде ойланатын және ойлантатын жағдайлар бар екенін жоққа шығаруға болмайды.

Көбіне есімі елге танымал азаматтар туралы түсірілген (ол қай салада қызмет істемесін) деректі фильмдер телеарна қызметкерлері тарапынан тікелей немесе жанама жарнама ретінде қабылданады. Бұған өз тарапымыздан қосарымыз, эфирде не көрсетілмесін, бәрі де түптің-түбінде сол әңгімеге арқау болатын тақырыпқа қандай жағдайда болмасын жанама жарнама десек, жаңалық ашпаспыз.

Фильмді жасаған студия мен телеарна менеджерлері міне, осы мәселе төңірегінде көп жағдайда тіл табыса алмай жатады. Сондықтан да, мемлекеттік мүддені, халыққа қажетті туындыны анықтап, сараптай алатын дербес үкіметтік комиссия алқасы айтар орынды пікірге арқа сүйегені қажет-ақ. Әрине, телеарнадағылар жайбарақат тіршілік, мадақ пен қолпаштаудан ғана тұратын фильмдер ешқандай абырой, рейтинг бермейді деп жатса, оныңыз қате, келіспейміз деуге ауыз бармас. Бірақ, қалыптасқан шындыққа жүгінейік: Бізде қаржысы бар азаматтардың дені мемлекеттің қалыпты дамуына мүдделі, ел-жұрт жағдайының жақсаруы туралы материалдардың сайлау қарсаңындағы сапырылысты есептемегенде эфирден мол көрінуге ықыласты. Олар өз қатарының көбейгенін қалайды. Жасап жатқан жақсылықтарын айтқысы келеді. Бәлкім, мұндай фильмдер керемет көркем дүние бола қоймас. Бірақ, ол ізгілік идеологиясы, тегінде ол дүниелер телемамандарды даярлауға, шеберліктерін арттыруға нақты ықпал беретін телевизиялық мектеп екендігін есте ұстаған жөн. Бізде режиссерлер, сценаристер, камерагерлер мен монтаждаушылар қатары көбейсе, шығармашылық бәсекелестікке нақты қадам баспақпыз. Ал, эфирлік көрсетілім болмаса, тапсырыс берушінің қаржысы – құмға құйған судай. Көпшілік өзіне қажетті дүниені бүгінде тұрмыстық камерамен-ақ түсіріп, үйде көретін қарапайым фильмді өздері компьютерде монтаждай алады. Демек, таланттарды өсіру үшін жасалатын қамқорлық баспалдағы тым қатал, қойылар талап алынбас қамалдай болмасын. Яғни, қолда бар мүмкіндікті саралап отырып, қажетті қадамды бағалай отырып, деректі фильм жасаушылардың қатарын қалыптастыруға қол жеткізуге Яғни, қолда бар мүмкіндікті саралап отырып, қажетті қадамды бағалай отырып, деректі фильм жасаушылардың қатарын қалыптастыруға қол жеткізуге Яғни, қолда бар мүмкіндікті саралап отырып, қажетті қадамды бағалай отырып, деректі фильм жасаушылардың қатарын қалыптастыруға қол жеткізуге болады.

Қазақстан да түптің-түбінде озық елдер таңдаған жолдан бұрылып өтпес. Оған пісіп-жетілуге мұрсат берілсе, сынақты келсін-келмесін кесе-көлденең қоя беруден өзге амал жоқ, деп сәуегейсіген сандалма сылтауды уақыт жүгі көтерер ме екен?!

Қазір Жер бетіндегі барлық телеарналар пайдаланылатын техниканың түр-түрі, қаржы табылса, соның иелігінде. Республикамызда да таңдай қақтырар небір мықты деген телевизиялық қондырғылар жетіліп артылады. Мәселе ‑ білімді, озық ойлы, көзі қарақты мамандардың жетіспеушілігінде. Оны телеарналардың күнделікті хабарларынан байқапта жүрміз. Ертеректе Мәскеудегі “Останкино” телемамандары Кеңес Одағындағы республикалардан осы саладағы қызметкерлерді жинап, іс-тәжірибелерімен таныстыратын. Арнайы курстар өткізіп, білімдерін жетілдіретін. Қазір өз сорпамызда өзіміз қайнап, жақындағылардан жырақта жатқан жағдайдамыз. Содан шығар, бұрындары есімі елге танылған режиссерлер мен камерагерлер әлі де аттан түскен жоқ. Жиырма жыл өтсе де, солар мықты. Деректі және көркем фильм саласында да есімдері жарқырап шыға қойған ешкім әзірге көрінбейді. Болса да, некен-саяқ, саусақпен санарлық.

Республикамызда түсірілетін деректі фильмдер көбіне-көп белгілі азаматтардың тапсырысы бойынша фильм-портреттен тұрады, не мекемелердің мерейтой шараларына арналып жатады. Мұндай фильмдердің тиісті мерзімде эфирден көрсетілуі басты қажеттілік болғандықтан, тапсырыс беруші эфир іздеу шырғалаңына түспес үшін телеарналармен келісім-шартқа отырады. Ал, эфирі жоқ студиялар осы ыңғайдағы деректі сериалдар әзірлесе, оларын телеарналар қабылдамай, эфирді жалдауға ақша талап етеді. Байқағанымыздай, эфирлік көрсетілім тәп-тәуір қаражатты қажет етеді. Бұл кей арналарда фильм бюджетінің 20 пайызын құрайды. Соның өзінде эфирлік туындыны телекөрермендер экранға көп жинала қоймайтын таңертеңгілік, әйтпесе, күндізгі уақыт кестесіне тіркей салатыны тағы бар. Мұның бәрі осы саланың жаттанды жолға түсіп, шығармашылық арқауын әлсіретуге әкеліп соғады.

Қазір қазақстандықтардың тұрмыс-тіршілігі тұрақты, ел экономикасы еңсесін көтеріп, халықтың әл-ауқаты арта түсуде. Мұндай кезеңде жаппай жұртшылық жағдайларын жақсартып алғандарға қарап, қатар түземек. Пендешілік пиғыл «Кедей бай болсам дейді, бай құдай болсам дейді» дегенге саяды. Ежелден елге белгілі бұл мәтел мақамы кері сипатты айқындағанымен, жақсы тұрмысқа жаппай ұмтылғандарды қолдап-қошаметтеу мемлекеттік мүдде деп түсінемін. Оған бұқаралық-ақпарат құралдары ықпал жасаулары қажет. Ол ‑ әлемдік либерализм өткен жол. Яғни, дамыған елдерде қалыптасқан азаматтық қоғамға талпыныс. Адамның өзгеден оқ бойы озсам дейтін жеке бас мүддесі – мемлекетімізде орта тап пен буржуазия өкілдерінің біртіндеп орнығуының кепілі болмақ. Бұл коммунистер, большевиктер жиіркенішпен сынайтын қоғамға қарай бетбұрыс, капитализм елесі. Алайда, нарықтық капитализмнің қағидаттарына үрке қарау, ғаламдасудың қара соңында қалып қоюға әкеледі.

Демек, телекөрермендер көкейін қалайша бақытымды баянды етем, толағай табысқа жетем, есіл еңбегім ақтала ма деген сауалдар мазалайды. Сол туралы, асыл арманын асқақтатып, мемлекеттік саясатқа деген сенімін нығайтатын танымдық, тұрмыстық хабарларды тамашалағысы келеді. Кейінгі уақытта үмітке орай, жаппай көпшілікті саяси талас-тартысқа толы лас қауесет-өсектер хикаялары жалықтыра бастағанын осымен түсіндіруге болар.

Халықты ақымақ санау – кесапатты құбылыс. Егер сайлаушылар депутатқа үміткерден тек өзі, сайлаушы үшін кандидаттың нақты қандай пайдасы барын ой-санасынан өткізіп сезінбесе, тегін дауыс бермесі анық. Жұмыр басты пенденің ғасырлар бойы созылған мұндай психологиялық пиғылын жан-жақты зерттеу үшін ұзақ тәулік бойы камераны қосып қойып, оның әр іс-қимыл әрекетін бақылау қажет шығар. Телевизия тілінде “Реалити-шоу” аталатын рейтінгісі жоғары бағдарламалар «жақсыдан үйрен, жаманнан жирен» принципін қуаттайды. Бұл жолдан барлық дамыған елдер өтті, әлі де әлемнің барлық елдерінде мұндай хабарларды телекөрермен үздігіп тамашалайды. Ол ‑ нақты өмір, деректі кино. Демек, деректі сериалдар қоғамның қалай өмір сүріп жатқанына жауап береді, қандай бағытқа бет бұрғанынан хабардар етеді. Халықтың дәл бүгінгі қалауы да сол.

Қазіргі заманғы телевизия – күнделікті тіршілігіміздің айнасы, нақтырақ түйіндесек, бүгінгі тұрмыста сананы билейтін ой-өрісімізді өмірге көзқарасымызды орнықтыратын ақырғы ақиқат аралын көзге елестетеді. Социологтардың зерттеулерінше телекөрермендердің 95 пайызы қоршаған ортада болып жатқан оқиғаларды тек телевизиялық көрсетілімдер арқылы ғана қабылдайды екен. Егер де теледидардан жер сілкінісі туралы хабар айтылмаса, онда телекөрермендердің басым көпшілігі жер сілкінісінің толқыны өзінің тұрғылықты елді-мекенінде жүріп өткеніне сенбейді де. Бұл өз басымыздан да кездесетін жәйт.

Телевизия құдіретінің тағы бір сипаты, осыдан 15 жыл бұрын теледидар жаңалықтарынан түспейтін Румыния, Польша, Чехия мен Словакияда қазір не болып жатыр десеңіз, ел күмілжіп, ауыз толтырып ештеңе де айта алмасы анық. Сондай-ақ, осыдан 2 жыл бұрын Ауғанстанда орын алған оқиғалар, қазіргі Ирактағы жағдайлар секілді телеэкраннан түспей, үйдегі әңгімеден жұмыста жалғасып жататын. Дәл қазір Ауғанстанда не болып жатыр деген сауал туындаса, телекөрерменнен дәйекті жауап таппассың. Демек, телекөрерменді нақты уақыт шеңберінде өзіне тікелей қатысы бар нақты мәселелер ғана мазалайды, алаңдатады.

Нарықтық қарым-қатынас қарқын алып, тұрмыстарын тездетіп түзеуді ойлап, отбасына жақсы жағдай қалыптастыруға ұмтылған отандастарымыз үшін мемлекеттік билік те олардың осы талабын қалайтындығына, әрі қолдайтындығына имандай кәміл сенгісі келеді. “Өзім дегенде, өгіз қара күшім бар…” – демекші, жұртшылық қазір күндіз-түні ұйықтамай еңбектенуге, ұрпақ несібесін ұлғайтуға ынталы. Ондайда өзі секілді қарабайыр тұрмыстан бастап, ерекше жетістікке жеткен адамдар өткен жол, олардың өмірбаяны, мақсат-мұраттары туралы деректі сериалдардың ықпалы ерекше.

Оның сондай-ақ, мемлекеттің идеологиясын қалыптастыруға, ұлттық ұғым-танымды насихаттауға әсері де нәтижелі болмақ. Мұндай деректі фильмдер елімізде жүргізіліп жатқан мемлекеттік саясаттың дұрыстығын, қол жеткен табыс пен жетістіктердің жан-жақты жағдайын баяндауға арналады. Көрермендердің үлгілі өмір, өнегелі іс кейіпкерлері туралы деректі фильмдерді тамашалай отырып, ертеңгі күнге сенімі нығая түседі. Әрі құлақпен естіп қана қоймай, көзбен көрген дүниеге наным бірнеше есеге жоғары.

Кейінгі кезде деректі фильмге шағын және орта бизнес өкілдері де ынта қойып отыр. Шаруасы қалыптасқан азамат мемлекеттегі тұрақтылыққа зәру. Өзі секілді адамдардың қатары көбейіп, жақсы тұрмыс-тіршілікке ұмтылатын жақтастарының қатары өскен сайын, елдегі көпшілік тұрғындардың өмір сүруіне қолайлы, қалыпты жағдайды шайқалтуға жол бермейтініне бек сенімді.

Әрине, мұндай фильмдердің бюджеті қомақты емес. Бірақ сұраныс көп. Ондай сұранысты телеарналар өз күшімен толықтай қанағаттандыра алмайды. Біріншіден, тәуір жалақы сұрайтын сценарист, режиссер, камерагер, дыбыс режиссері секілді мамандарды штатта тұрақты ұстап тұру телеарнаға тиімсіз. Екіншіден, біздегі телеарналар ұстанған басым саясат – тек жаңалықтар қызметін жақсартуға арналған. Жақсы техника да жаңалықтар қызметінде. Үшіншіден, деректі фильм сценарийін жазып-монтаждап біткенше апталап, айлап уақыт кетеді. Күнделікті жаңалықтар эфирін толтыруды мақсат еткен телеарналар ұзақ уақыт жоғалтатын, техникалық қажеттілігі ешқашан таусылмайтын деректі фильмді түсіруге ықылас қоймаулары да сондықтан. Ал, эфирге тәуелділіктері алғашқы кезекте тұратын студиялар қаражаты аз, бюджееті шамалы фильмді қолға алмауға тырысады. Егер ақшаға зәру болып, басқа тапсырыс таппай, амалсыз келіссе, одан ортақол туынды дайындалады. Ондай фильм эфирден ақшаның күшімен ғана орын алады.

Осы тұста ақиқаттың ақ жолы, қара қылды қақ жарар әділдік қажет. Бұл ‑ деректі сериалдарға республикалық эфирден алдын-ала тиісінше уақыт бөлінуі! Сосын, деректі фильмдердің сапалы әзірленуі үшін, оны қабылдайтын қоғамдық кеңестің құрылуы тиіс. Себебі, кейінгі кезде - жер байлығын игеріп отырған ірі компаниялар бюджетін деректі фильмдер түсірілуіне қомақты қаржы бөлінуде. Ондай тапсырыстар тендер арқылы жүргізілгенімен, ұйымдастырушылар бәсеке бәйгесін қалауынша айналдырып жіберіп, нәтижесінде қаражатты тамыр-таныстарына үлестіріп, таратып беру белең алуда. Өнерден, мәдениеттен бұлайша ақша жасауды тиімді тәсілге айналдыру - қауіпті дерт. Дер кезінде мұндай оспадарлықтың тамырын балтамен шаппаса, телеөнер мәдениетіне қатер төнбек. Қайран қаларлығы жең ұшынан жалғасып, деректі фильм немесе насихаттық сипаттағы бейнероликке тапсырыс алушылар анадан-мынадан, жиған-терген, әлжуаз дүниені жамап-жалғап, ешкімге ештеңе көрсетпей-ақ, түскен ақшаны жұтып қояды. Ондай туындыны олар эфирге де ұсынбайды, екі жақ “бармақ басты, көз қыстымен” деректі фильм, бейнеролик түсірілді деп құжатты қатырып хаттайды да, бәрін жылы жауып тастайды. Ешкім ештеңе естіген де, көрген де жоқ!? Бұл да елдің рухани‑мәдени дамуына тұсау саоып отырған сыбайлас жемқорлықтың бір көрінісі болар. Мұнымен қалай күресу керек?

Деректі фильмдер түсіретін студия кешенін төрт жылдай басқарған кездегі көңілге кірбің түсірер көлеңкелі жағдайларды жоғарыда атап өттім. Оған жол бере берсек, бұл саладағы мықты майталмандар тізімі ежелгі есімдерімен аяқталмақ. Өсіп келе жатқан жастарға жол жабылмақ. Ал “сен тұр, мен атайын” деген жастар легі жеткілікті. “Шабыт” фестивалінің телерадио және баспасөз саласы бойынша конкурсына төрағалық жүргізгенде, соған көзім жетті. Бас жүлде “Гран-приді” қысқаметражды телефильм әзірлеген жастар командасына беруді ұсынғанда комиссия мүшелері бірауыздан қолдады. Сонда Темірбек Жүргенов атындағы Өнер институтының түлектері түсірген оншақты телефильмді көріп келешекте олардың талайды мойындататын телевизия мен кино шеберлері боларына кәміл иланғандай сенім туған болатын. Сол жастар жоғаллып кетпей, жарқырап көрінуі үшін жағдай жасасақ, шіркін...

Өзімнің көргенімді саралап өткендеймін. Үйренген, оқыған-тоқыған тәжірибемен де бөлісу керек секілді. Өйткені, қазақ тілінде деректі фильмдерді қалай жасауға болады деген тақырыпта ешқандай оқулық жоқ. Мемлекеттік тілдегі деректі фильмдердің алғашқы легін қалыптастыруға ықпал еткенімді мақтаныш санаймын.

Ертеректе деректі фильмдер тек орыс тілінде ғана дайындалып, кейіннен қазақшаға аударылатын. Бұл қазақ тілінде жазатын сценаристер жоқ деп ауызды қу шөппен сүртуді әдет еткен, үйреншікті қағида. Демек, бұл мамандыққа да ден қоюымыз керек. Кейде мықты қаламгерлерге арнайы тақырыпқа сценарий жазуға тапсырыс бергенде, олар “сценарий қалай жазылады, білмеймін ғой”, - деп бас тартып жатады.

Ана тілімізді ардақтап жатқан тұста өз тарапымнан титімдей де болса үлес қоссам деген ниеттен туған бұл кітап деректі фильмдерді дайындаудың алғышарттарын қамтиды. Әлбетте, негізгі принцип өзегі осы салада жазылған белгілі режиссер, сценаристердің теориялық еңбектеріне сүйене өрбіді. Ғаламдастыру дәуірінде ешкім естімеген жаңалықты жария еттім деу әбестік шығар. Мақсатым – телевизияға ынтасы мен құмарлығы бар қазақ мектептеріндегі, оқу орындарындағы іні-қарындастарыма аздап болса да жол сілтеу.

Көкірегі ояу жастар туған ауыл, таулар мен дала төсінде қиял теңізіне шомғанда, осынау қазақтың кең байтақ жазира жерінің керемет сұлулығын әлемге танытсам деп армандаса. Бабалардан мирас болған ескерткіш жәдігерлерге тіл бітіріп, суретке салсам деп қиялдаса. Өз басымнан өткен осынау жәйттерді қалайша жүзеге асыру қажеттілігін енді ғана оқып-біліп жатқандаймын. Іні-қарындастар сол сүрлеуді басып, қажет сапардан өтсе деген ізгі тілекпен қолыма қалам алғызған жазбалар әлі де үйренеріміз мол алыс елдердегі тәжірибелермен сабақтастырыла баяндалды. Осынау жолдың бұрылыс‑бұралаңын білетін жан ретінде жастарға жол сілтесем деген мақсат мені үнемі мазалаумен жүр.

Бұл аға толқынға қаратыла айтылған өкпе-наз емес. Бұл ғаламдастыру дүбірі есігімізді қаққан, дүниетанымыздан ойып тұрып орын алған, сөйтіп іргемізді ойсырата бастаған кезде – асыққан қызынушылықтан, шыдамы таусылған шамшылдықтан шыққан сөз. Бұл көп азаматтың көкейінде жүрген орынды ой-пікір деп түсінемін.

Жазушыларымыз бүгінгі заман кейіпкерлерінің образын сомдап, көрсете алатын көркем дүние жазуға уақыт әлі келген жоқ дегенді жиі қайталайды. Қайда барамыз, беталысымыз қандай, кім жағымды, кім жағымсыз кейіпкер? Жазушылар тарапынан осылайша жалғасқан сұрақтар жауабын уақыт еншілеуі тиіс. Алайда дәуір тынысын ашатын, біздің қоғамның болмасын көрсететін кемел туынды кешікпей туады деген пікір көкейде бұғып жата бермесе дейміз.

Сірә, қаламгерлеріміздің мұндай қағидасы ‑ 1936 жылы Кеңес Одағының Конституциясын жариялап, сол жылы-ақ “Социалистік реализм” идеясының теориясын тәжірибеде тездетіп қолдануға бұйрық берген сталиндік тоталитарлық идеологияның әміршіл-әкімшіл жүйесі бекітіп беретін шеңбер шеңгелін еске түсіргендей ме?! Нарықтық қарым-қатынасқа көшкен қоғамда жол сілтеп, таяқ ұстататын темірқазық анықтама кестесін ешкім сызып бермесі белгілі. Менің ұғымымша, қазақ идеясынан – қазақстандық идеологияға бастау алатын қайнар бұлақ ‑ халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан әдептілігі, инабаттылығы, кешірімділігі, мінезділігі, сыршылдығы, өнерпаздылығы, дархандығы, дарындылығы адамгершілдігі. Әрине, оның замана талабына сай қоғам елегінен өтіп өңделген тұстары кездесері ақиқат. Бірақ жылдар жылжыса да жаңылмайтын қазақтың әдет-ғұрпында өрескел мінез, ерсі сөздерге тыйым салынған.

Егемен елдің ертеңгі өскелең ұрпағының балғын ойынан өшпестей орын алатын ұлттық мәдениетті ежелден әдебиет тәрбиелеп келді. Қазір бұл міндет жүгі, негізінен, электронды бұқаралық таралым көздерінің еншісіне бұйырды ма деп ойлаймын. Қазақ Кеңес әдебиетінің айнымас негізін қалап берген алыптар тобының ішіндегі ең кемеңгерлері Ахмет Байтұрсынов, Мұхтар Әуезов, Бейімбет Майлин, Мағжан Жұмабаев, Ғабит Мүсірепов, т.б. болды. Олардың әлемдік классикадан ойып орын алған шығармалары жас әдебиетімізді қажетсіз әуре-сараң саңға түсірген жоқ, тез қанаттандырды.

Бүгіндері көкке көтеріп, мақтаныш санайтын жасамыс ақын‑жазушыларымыз осы алып бәйтеректердің бауырайында есейді. Таңқаларлығы, олардың жазып кеткендері бүгінгі заман төрін ешкімге берген жоқ. Кемеңгерлеріміздің ескірмес еңбектері алтыннан сомдалған асыл заттай. Қоғам өзгеріп, уақыт озған сайын мәңгілікті бейнелейтін шамшырақ жұлдыздарымыз. Өсиеттік мәні бар мақал-мәтел - өнегелі тұлғадан туып жұрт жадында жатталды. Ұйытқымасы шұбатылған шым-шытырық кезеңде Ұлы идея Ұлы азаматтардың дуалы аузынан алты алаш еліне тарап, ұраны мен туына айналған. Бабалар дәуірінен қалыптасқан дәстүр осы.

Қазір “ел іші -өнер кеніші” демекші, дарын серпілін анықтау үшін жыл өнекі ай ондаған байқаулар өткізіледі. Мемлекетіміздің экономикалық әл-ауқаты артып, билік мәдениетімізге ерекше маңыз аудара бастады. Бұл ‑ қоғам дамуының озық үрдісін, идеологиялық бағыт-бағдарын айқындауға демеу. Осы мүмкіндік елдің рухани еңсе көтеруіне негіз қалауы тиіс. Және оны қалайтын да сол талантты тумалар.

Рас, ашығын айтсақ, қоғамымыз ‑ барлық қазақстандықтарды бір жұдырықтай жұмылдыратын идеологияға топтастыра қойған жоқ. Ел тұрғындарының өмірлік ұстанымы көбінесе қара бастың қамынан әрі аса алмай жатқаны да бар. Елді ойлантып-толғандыратын жалғыз мәселесі – тұрмысын түзету. Күн ұзақ күйттейтіні – қайтсе де көп ақша табу. “Ауру қалса да, әдет қалмайды” дегендей, аласапыран өтпелі кезеңде жағдайларын немере-шөберелеріне дейін қатырып қойған алпауыттар да тек қаражаттарын көбейтудің қыр соңынан қалмай, күйбең тірліктен қолдары босамайды. Өзекті у секілді өртейтін, бұл дерт түбі қоғамды ірітіп тынады. Бұдан қалайда жол тауып, жалтару қажет.

Замандастарымыз ‑ отбасының қу құлқынына түбі бір о дүниеге әкетпей қоймайтын ажал қуып жеткенше жанталас қомағайлық қасіретіне тосқауыл қоя алмаса қоғам тозып, ашқарақтық апатқа ұшыратады. Бұл бәрімізге аян жәйт. Тәңір таразысы алдында тұрған адамзаттың ғалам ғұмырының таусылмайтынын ойлайтын уақыты жетті.

Сондықтан да мәңгілік мұрат, асыл арман – бабаларымыз аңсап өткен – тәуелсіздіктің қасиетті ұғымы баршамызды топтастыруы керек.

Тәуелсіздік аясында айтылар әңгіме, көтерілер тақырып сан алуан. Сол көп қырлы идеология жалпы жұртшылық түсінігіне ұғыныңқы, тарихтан тамыр алатын ізгілік жалғастығы болғаны шарт. Сол тәуелсіздік туын көтеріп, қоғамның өсіп-өркендеуіне әлеуметтік мән-мағына бере алар әдебиетші ағаларымыз, өкініштісі, жазбақ шығармаларына образ таба алмай тоқыраған жағдайда секілді. Осы сәтте идеологияның ер-тұрманы мен тізгіні телевизияға ауып кеткендей.

Телевизиядағы жағдай арна басшысының ұстанған көзқарасына қарай ала-құла. Рейтингтің ізін қуған кейбір телебасшылар қаржы түсіретін жобалардың соңында. Мұндай пиғылда олар заңды азғыртатын, заманды тоздыратын, қоғамды бүлдіретін шетелдік ортаңқол дүниелерден бас тартпайды, эфирлерін аямайды. Ал, мемлекеттік тілдегі бағдарламалар болса, түн ортасы ауа көрсетіліп, “тіл туралы” заңның орындалуы мақсатында ғана уақыт толтыру үшін, экраннан жесір мен жетім байғұстың күйін кешіп, жәутеңдеп тұрғаны. Алдымен осыған қарсылық көрсетпесек, ұлтымыз қаншалықты талантты да, дарынды болғанымен жас мемлекеттің балғын бәйшешегі гүл жармайды, өсе алмайды. Мұнымыз ешкімге жәбірі жоқ, тиері жоқ шындық. Өйткені бұл ‑ талай мемлекеттің тарихында таразыланған, екшеленген, сараланған өмірдің шындығынан туған ұлттық идеологияны қорғайтын қағиданың байламы.

Меніңше, қандай ұлттың болмасын ешқашан өлмейтін, өшпейтін асыл арманы, мәңгілік мұратқа бастайтын жүрек сезімі – тәуелсіздік деп соғады. Оның идеологиясы – мемлекеттік мүддені көздің қарашығындай қорғау. Нәтижесінде әлеуметтік әділдік кепілдік бере алатын топ – орта тап екендігін бас иіп, мойындаймыз. Әрине, бұл орта тап өкілдерінің алғышарты біреу. Мейлінше, қолдан келетін мүмкіндіктерін жан-жақты пайдаланып ‑ өсу, өркендеу, озу. Осы мұраттары ‑ тек осы мемлекетке ғана орындалып, жүзеге асуы мүмкін деген идеологияға олар имандай ұйыйды.

Міне, осы орта таптың өмірлік ұстанымдары мен тұрмыстағы іс-тәжірбесін насихаттау, әрі оны ұлттық идеалдарға бағыттап баулу – телевизияның негізгі міндеті. Бұл шаруаны арнайы хабарлар, деректі фильмдер арқылы жүзеге асыруға алғашқы қадам жасалуда. Соны қолдап-қолпаштаған дұрыс. Өйткені олар қоғамдағы әр түрлі кесапатқа, надандық пен қараңғылыққа жаны қас. Саясаткерлердің де, мемлекеттік қызметкерлердің де, лаңкестер мен содырлардың да жеке өміріне қол сұғуларына қарсы. Қоғамды дамытуға, өздері секілді азаматтардың көбейгеніне ынталы. Мемлекеттік мүдде тұрғысынан да, экономикалық тиімділік жағынан да, орта таптың қоғамға игілікті әсері ұшан-теңіз. Мысалы, Еуропа елдерінде орта тап иелігіндегі шағын және орта бизнес ішкі жалпы өнімнің 60-70 пайызға жуық мөлшерін қамтиды. Біздегі бұл көрсеткіш 20 пайыз. Республика тұрғындарының осы 20 пайызы орта тап өкілдеріне жатады.

Олардың қоғамдық идеологияға қатысты көзқарасы, дүниетанымы қалыптасқанына ешқандай дау болмас. Орталықтың әкімшілік реформасы осылай жалғаса берсе, алдағы 5-6 жылда олардың қатары 35-45 пайызға көтерілері хақ. Бұл ‑ қоғамдағы тұрақтылық кепілі. Тәуелсіздік туын шайқалтпаудың іргетасы. Телевизия міндеті осы орта тап қадамдарын барынша қолдауда жатыр. Олардың көкейлеріндегі қасиетті сырларды, ықпал-әсерлерін жан-жақты зерттеп, назарға ілігетіндей көрсетіп жеткізе алсақ – көрермен үшін тағылымды дүние көбеймек.

Тәуелсіздіктің ғаламат ғимаратын қалап жатқан қазіргідей тарихи кезеңде әрбір телевизиялық арнаның жетекшілікке алуы тиіс бұл ескірмес өнегені – мықты мемлекеттердің барлығы басынан өткерген. Әлі де отансүйгіш рухты жалау еткен өркениетті қоғамдағы орта тап – мемлекеттік мүддені қорғайтын идеологияға қылау түсірмей, телегей – теңіз толқындардан адастырмай келеді. Демек, орта тап еншісіне тиесілі ізгі ұғым ‑ бізге де ортақ. Байқағанымыздай әдебиетшілеріміз іздеп жүрген көркем шығарманың бас кейіпкері де ортамызда екен. Телевизия бұл образды табады. Енді “болды, бітті” деп шорт қайырып, шолақ ойлау әлі ерте. Қоғамымызды өсіп-өркендеу жолына түсірер олардың өмірлік жарық сәулесі, игілігі мол ықпал-әсері зерттеліп, зердеге салып айтыла түсуі қажет. Ол ‑ деректі фильм-портреттер, ол ‑ әртүрлі бағдарламалар, ол ‑ ток-шоу хабарлары...

Расында да, деректі фильмдер өз табиғатында белгілі бір мұрат‑мақсаттарды ұстанады. Мұндай фильмдердің қатарына Сергей Азимовтың “Аралмен қоштасу” немесе Владимир Рерихтың “Полигон”, Қайнар Олжайдың “Бірінші” секілді еңбектерін жатқызуға болады.

Еліміздегі есімі танымал режиссер Бақыт Қайырбековтың “Қазақтың ұлттық дәстүрлері”, деп аталатын нақтылы бір тақырып аясын жан-жақты қамтыған, тамаша да танымдық деректі сериалы аса құнды, мән‑маңызы жоғары еңбек ретінде бағаланады. Әдетте, жақсы деректі фильмнің негізіне – қызғылықты да, барынша ұғыныңқы мәнерде баяндалатын өзекті оқиға мен тарихи жайлар арқау болады. Ал, бірден еліктіріп әкететін сюжеттер фильмді “қызықты” фильмнен – есте қалатын фильмдер қатарына шығара алады. Сюжеттің күштілігі бір ғана тұлғаның шеңберінен шығып, оқиғаны кең аяда баяндауға жол ашады.

Артур Әліпов, Асқар Бәпішев, Нұрлан Дәуітовтер елімізде ең үздік деректі фильмдер және бейнеклиптер жасап жүрген режисерлер. Олар кей-кезде ешқандай сценарийсіз де деректі фильм немесе бейнеклип түсіруге білек сыбанып кірісіп кететіндері бар. Осы аталған режиссерлердің талантты еңбектеріне қарай отырып, сценарийсіз де деректі фильм түсіруге болады деген ой айтуға болар. Бірақ, фильмнің тұжырымдамасынсыз оны түсіру мүмкін емес.

Сөйтіп, сценарий не үшін керек деген сауал туады. Ақиқатын айтсақ, сценарий - фильм жасаудың ең қисынды да қажетті жолы. Тіптен беташары десек те артық емес. Фильмді бұл жерде белгілі бір ғимараттың сәулет жобасымен теңеуге болар. Ғимаратты негізгі дизайнсыз, жұмыс сызбаларынсыз салуға, ал фильмді сценарийсіз жасауға болар. Бірақ осы екі салыстырудан байқайтынымыз, шығармашылық шабыт тууы үшін, түптің түбінде қолымызға тиер дүниенің елес көрінісін, алғашқы идеясын жазып-сызып алу керек. Онсыз іске бел буып, бекем кірісу көп жағдайда туындыға тұсау бола береді. Сондықтан да, сценарий қажет және ол сол дүниенің мәні мен мазмұнын, айтар ойын аша алатын туынды болса, тіптен жақсы.

Сценарий жаза білу ‑ дербес мектеп. Оқиғаны қызықты баяндау, кейіпкердің мінез-құлқын дөп басу, композицияны құра білу, ә дегенде қиын еместей көрінеді. Бірақ, күнделікті өмірдегі тәжірибе көрсетіп жүргендей, талай-талай “сен тұр, мен атайын” дейтін қаламгерлеріміз сценарий жазуға келгенде кібіртіктеп қалады. Ақыры сценарийдің формасы, құрылымы қандай болу қажет деген әңгіме туындағанда, режиссер мен сценарийшінің арасында түсінбестік, келіспеушілік туары анық.

Менің түсінуімше, деректі фильм көрерменін қызықтыра алуы үшін аталмыш туындының басы мен аяғы жұмыр келуі тиіс. Диалог көркем фильмдегідей жанды болса – ұтқаның. Сондай-ақ, фильмнің өне бойында сюжеттерді әрлендіріп, әспеттейтін, асқақтатып көтеретін пікірлер тағысы мол болғаны дұрыс. Олар бірде бірін-бірі толықтырса, енді бірде келіспеушілік пікірталасына соқтырып, көзқарас қайшылықтарын тудыруы тиіс. Әлбетте, көрермен үшін ертеректен етене таныс тақырыпқа тосын жаңалық енгізе алсаңыз, бұл фильмнің шынайылығын шыңдай түспек.

Мысалы: “Президент Всея Руси” атты Борис Ельциннің ғұмырбаяндық фильмінің авторы Евгений Кисилев КСРО-ның соңғы Бас хатшысы Михаил Горбачев пен Ресей Федерациясының тұңғыш президенті Борис Ельцин арасындағы қырғи-қабақ саяси кереғарлықтың басталуына себепкер жәйттің, жұрт имандай сенген оқиғаның ойдан шығарылған қауесет екенін ашып береді. 1980‑ші жылдардың екінші жартысында егер де есімізде болса, Бас хатшының жұбайы Раиса Максимовна Горбачева халық алдына жиі-жиі шығып, жаппай жақпаса, жұртшылыққа да ақыл-кеңес беріп жалықтырғаны бар. Ол Бас хатшы М. Горбачевтің қызметіне де араласады, кадрларды тағайындауда шешуші сөз “қатынында” деген сөз ду ете түскен. Тіптен Мәскеу мэрі Б. Ельцинге маза бермей, ақыры отставкаға кетуіне мәжбүр етті дескенбіз. Ал, ақиқат тіптен басқа болып шықты. Б. Ельциннің ақылшысы, ақпарат министрі болған В. Полтаранин сол фильмде деректі шындықты жайып салады. Раиса Максимовна ешқашан да билікке араласпаған. Тек Б. Ельциннің жақтастары тобырға жағатын қауесетті өздері ойлап тапқан және де ол оқ ондыққа дөп тиген. Тегінде, шет елде ауыр сырқаттан қайтыс болған Раиса Горбачеваның мәйітін Мәскеуге алдыруға арнайы ұшақ бөлуге рұқсат бергенде де сол кездегі Ресей Президенті Б. Ельцин сол бір жылдардағы жұрт өзін жақтап, Горбачевті жек көріп кеткен қауесетті жуып-шайғаны – кешірім сұраған қадамы болса керек. Міне, осындай фактілер деректі фильмнің салмағын арттырып, биліктегілер саяси саудада бірін-бірі іреп-соятынын біліп, қолдан жасайтын ақиқаттың жәй-жапсарына қанығады.

Әрине, сценарий жазылар алдында туынды неден тұратындығы туралы синопсис әзірленеді. Ол фильмде сөйлейтін кейіпкерлерге қойылар сұрақтар тізімі, түсірілуі мүмкін мекен-жайлар, фильм авторлары айтқысы келетін ой-пікірлердің қысқаша нұсқасы.

Синопсис – фильмді зертеуден соң жазылатын қарапайым жоспар жобасы. Бұл – нағыз сценарий болмағанымен, тапсырыстан гөрі толығырақ, фильмнің мақсаты айқын жазылған шығарма. Синопсис – күрделі де көлемді саяси немесе тарихи картиналарды түсіру қарсаңында идеяларды іріктеп бөлу мен баяндау десек те болады. Көбіне фильм түсіру үшін шарт жасалғаннан кейін, тапсырыс беруші синопсисті талап етіп жатады.

Әдетте, синопсис төмендегі ақпараттардан тұруы мүмкін.

1. 
   фильмнің идеясы;
   
2. 
   сюжеттің дамуы;
   
3. 
   негізгі көріністер;
   
4. 
   негізгі кейіпкерлер;
   
5. 
   басты кейіпкерлер тап болар жағдайлар туралы;
   
6. 
   олардың іс-әрекеттері мен оқиғалар сарыны;
   
7. 
   оқиғалар дамуы мен шарықтау шегі;
   
8. 
   негізгі сюжеттік өзгерістер, қарама-қайшылықтар, шиеленіскен жайлардың шешілу тәсілдері;
   
9. 
   фильмнің драмалық құрылымы және ырғағы.
   

Бұл айтылған мәселелер енді-енді қалыптасып келе жатқан деректі фильм жасаудың қазақстандық мектебінде жиі кездесетін жәйттер. Дүниежүзілік деректі фильм жасау жүйесінде ғылыми-тәжірибелік тұжырымдамалар қалыптасқан. Теориялық тұрғыда оны жетік білу артықтық етпесі ләзім. Осыны ескере отырып, әлемдік мектеп сұрыптауынан өткен ұсыныстармен де танысып өтейік.

Қазір елімізде түсіріліп жатқан фильмдер тікелей тапсырыс берушілердің дайын идеясы арқылы жүзеге асып жатқаны шындық. Сценарист, режиссерлер сол ұсыныс-идеяны сабақтастыра жалғастырып, толымды дүние әзірлейді. Тегінде экономикамыз қарышты дамыған сайын өнер мен мәдениетке бөлінетін қаржы көбейіп, сұраныста күшеймек. Міне, сол тұста ерекше идея сәтті сценариймен толығып, талантты режиссер қолына тисе, өркениетті елдердегідей бізде де ондай туындыларға қаражаты мол, меценат демеушілер табылары кәміл.

Деректі фильм үшін сценарийдің қажеттілігі неде?

1. 
   Сценарий – фильмді жасауға қатысушылардың барлығына жетекші құрал қызметін атқарады.
   
2. 
   Сценарий – фильмнің идеясын қарапайым да бейнелі түрде, қысқа да нұсқа, не жайында екендігін білуге көмектеседі. Алдын-ала өткізілген пікір алысулардың негізінде фильмге қойылған талап, оны орындаудың мүмкіндігін бағамдауға, түпкі идеяның қалыптасуына жол ашады.
   
3. 
   Сценарий – режиссер үшін де, камерагер үшін де керек. Онда камерагер үшін бейнесәттерді түсірудің қыр-сырына аса қажет сұрақтарға жауаптар жеткілікті. Ал, режиссер үшін ол сюжеттің дамуына, ішкі қисынына, оқиғалардың жалғасу әдістерін анықтауға көмектеседі.
   
4. 
   Сценарий –
   

- түсіру алаңдары мен күндерінің санын;

• 
  қажетті жарық беру құралдарының мөлшерін;
  
• 
  арнайы эффектілер түрлерін;
  
• 
  мұрағат материалдарын қолдану аясын;
  
• 
  қосымша аппаратуралар мен оптикалардың нақты қажеттігін анықтауға көмектеседі.
  

5. 
   Сценарий – монтаж режиссеріне фильмнің бағыт-бағдарына қажетті жүйесін және бейнекөріністердің ретін анықтап бере алады. Бірақ, тәжірибеде монтаждаушы сценарийді оқығанымен, монтаж парақшаларына сүйеніп жұмыс істейді. Кейбір себептерге байланысты монтаж парақшалары бастапқы сценарийден айтарлықтай өзгеше болуы да ықтимал.
   

Сценарий фильмнің мазмұнын баяндап, оны іске асырудың оңтайлы жолдарын ұсынуы керек.

Сценарий – фильмді жасаудың алғашқы тактикалық жоспары, фильмді әзірлеудің ең оңтайлы әдісі.

Жоғарыда атап өткеніміздей бейне түсірілімдер сценарийдегі алдын-ала жазылған мәселелердің бірқатарына өзгерту, қажетті жағдайда толықтыру енгізуге себеп болмақ. Мысалы: жоспарланған бейне эпизодтар діттеген сюжеттің дамуына сай келмеуі мүмкін. Сұхбаттасу сәтінде сергек те, жарқын көрінген кейіпкер таспада еңсесі төмен, ұсқынсыз шығатыны кездесіп тұрады. Бұл ойлаған идеяның бәрін кадрда көрсете алмайтын жағдайға әкеледі. Және де түсіру барысында қызықты персонаждар, оқиғаның ойламаған тұстан басқаша бағыт алуы сюжетті күрт өзгертеді. Сондықтан, ең нақтылы, тіптен ойластырылған жоспардың өзін мұндай жағдайларда алдын-ала көзге елестету қиын.

Әдетте, деректі фильмді жасау кезінде теория нақты іспен қабыса, үйлесіп шендесе бермейді. Қағаз бетінде тамаша бағаға ие болған, кереметтей көрінген сценарий түсірілген материалдардың бастапқы монтаждау кезінде-ақ түкке жарамай қалуы әбден мүмкін. Сөйтіп, фильм мәресіне тақаған сайын жинақталған материалдағы көріністерді аямай кесіп, сценарийді қысқартуға мәжбүр болатын жағдайлар болып жатады.