Қазақ тілі қыпшақ тобындағы тілдер тобына жатады. Ал қыпшақ тобындағы тілдердің қарлуқ, оғыз тобындағы тілдерден

Соңғы замандарда батыс тілдермен (ең әуелі орыс тілімен) баиланысқа түсіп, қарым-қатынастың жиіленуі қазақ тілінің дыбыс тіркесімділігіне ықпал етті. Қ, к дауыссыздарының тіркесу мүмкіндігі ұлғайды - қ қатаң дауыссызы тек жуан дауыстымен ғана емес, жіңішке дауыстылармен де тіркесетін болды^қате, қызмет, к дауыссызы интернационалдық сөздер құрамында жуан дауыстылармен қатар айтылып қалыптасты. Осы ерекшеліктің екінші біл салдары - қазақ тілінде едәуір топ құрайтын сездер қүрамында сингармонизм - буын үндестігі сақталмайтын дәрежеге жетті: газетке, костюмшең, командирден, т.б.-

Жалпы алтайлық консонантизм қазақ тілінде біраз озгеріске үшыраған сыпатында орныққан. Бүл жағынан келгенде С. Е. Маловтың қазақ тілін ең жаңа тілдер тобына жатқызуының үлкен дәлелі бар. Р ~ з сәйестігінің қазақ тілінде з варианты сол қалпында да, өзгерген күйінде де қалған: көз, жаз, сондай-ақ болымсыздық қосымшасы -мас (з > с). Р~з сәйкестігінің кейінгі варианты й: тіре ~ тайа, л ~ ш сәйкестігі де сондай дәрежеде түрақталған: бес (беш ~ білек), тус: талтус (тал - чуваш тілінде тус, талтус), есіт (ес - (і) т - өзгелік етіс, елт - чуваш тілінде есіт), т.б. Сонымен бірге, бұл дыбыс сәйкестіктердің барлық компоненттері де қазақ тілінің периферийлік қүбылысы ретінде сақталып қалған: көр, көз, жар, жаз, еліт, есіт, қыз, қырқын, т.б. Жаңа, кейін қалыптасқан дыбыстар конститутивтік белгілерге айналды да, олардың байырғы көне варианты сирек үшырайтын эквивалент болып қалды.

Сингармонизм заңы. Буындар мен дыбыстардың үндесуі туралы түсінік. Үндестік тілдің ішкі даму заңдылығынан туындайды. Сингармонизм, түрлері, зерттелуі. Көне түркі тіліндегі үндестік заңының деңгейі. Ерін үндестігі мен тіл үндестігі. Қазақ тіліндегі буын үндестігі мен мағына жасаушылық қызметі. Ықпалдың түрлері, тарихи себебі. Фузиядағы дыбыстардың бір-біріне ықпалы, үндесуі. Аккомодация құбылысының тарихи сипаты. –П фонемасының у-ға айналу сыры.

Ассимиляция – дауыссыз дыбыстардың үйлесуі, тарихи даму көрінісі. Ассимиляциялық даму нәтижесі мен қазақ тілінің өзіндік ерекшеліктері. Дыбыстардың комбинаторлық өзгерістері. Диссимиляция. Тілдегі әртүрлі фонетикалық құбылыстар. Олардың тарихи пайда болу себебі. Протезалық, эпентезалық дыбыстардың тіл дамуының бастапқы кезеңінде сөз мағынасын өзгертушілік қызметі.дыбыстардың конвергенциясы мен дивергенциясы.

Буын. Буынның жасалуы, дыбыстық құрамы, өзгеру жүйесі. Ежелгі бір буынды тұлғалардың сипаты туралы ғылыми пікірлер. Сингармониялық варианттар мен параллельдер, зерттелу жайы.

Екпін. Екпін түрлері, орны, сипаты. Сөз мағынасын өзгертуге әсерінің бар, жоғы туралы ғылыми пікірлер.

Орфография мен графика. Графика туралы тсінік. Көне түркі жазуы. Жазу – мәдениет көрсеткіші. Арамей жазуы мен көне түркілік жазу арасындағы сабақтастық. Қазақ жазуының тарихы туралы.

Түркі тіддерінің оғыз тобын түгелге жақын қамтыған үяндау (палатализация) процесі қыпшақ тобына тән емес. Басқа да қыпшақ тіддеріндегі сияқты, қазақ тілінде де сездің абсолют басында қатаң дауыссыздар, үяңдармен салыстырғанда, кебірек айтылады. Жалпы түркі тілдеріңдегі сездің абсолют басының "оғыздық" және "қыпшақтық" түрлерінің қалыптасуы соншалық ежелгі қүбылыс емес. Тарихи зерттеулер түркі тілдерінде сездің абсолют басының қатаң болғанын, яғни қатаң дыбыстардан ғана басталғанын дәледдеп отыр. Сездің басы тек қатаң дыбыстардан ғана басталуы, ежелгі дәуірлерде дауыссыздардың үяң, қатаң болып белінуі фонемалық дорежеде болмағандығын керсетеді. Ал кейін оғыз тіліндегі сездің абсолют басының үяңцауы созылыңқы дауыстылардың ықпалы дейтін пікір түркологияда қазір дәлелденіп отыр.¹ Қазақ тіліңцегі бута мен пү/іш, бал мен пал, диірмен мең тиірмен, туз бен дуз төрізді плр.інлсльдер тілдік сондай күйдің қалдықтары.

Егер қазіргі қазақ тілінің фактілерін тарихи ескерткіштер фактілерімен салыстырсақ, онда бүгінгі тілімізде негізгі, я алғашқы түбір делініп жүрген біраз түбір сөздердің өзін алғашқы түбір мен өлі қосымшаға айыруға болатынын көреміз. Айталық, қазіргі тіліміздегі қартаю етістігін ескі жазбалар тіліндегі сондай сөзбен салыстырып, "Қутатқу білік "тілінде осы етістік қары (айқын етістік мәнінде) түрінде қолданылғандығын білеміз. Сонда қазіргі тіліміздегі қартай сөзінің қүрамыңдағы /и-ны байырғы түбірмен жымдасып кеткен ырықсыз етіс қосымшасы деп тануға тура келеді. Осы жай сол етістікті озімен түбірлес қария (кәрия) сьш есімімен салыстырғаңца тағы байқалады. Соңғы варианттар (қария, кәрия) қүрамында т элементі кездеспейді. Сондай-ақ, қазіргі тіліміздегі қалдық, тасқын, күрек, бақ, қайық, қысқаш сөздерін де алғашқы түбір мен "өлі" қосымшаға беліп қарауға әбден болады.

Н. К. Дмитриев түбірдің контекст қүрамының ерекшелігіне қарай не етістік, не есім ретінде үғынылуын етістіктердің грамматикалық класс ретінде дамуының бірінші сатысы деп көрсетеді. Ол есім түбірлер мен етістік түбірлердің грамматикалық жағынан айқын жіктелісі аффикстерді қолдану арқылы (екінші саты) қалыптасты деп қарайды.⁴ Осыған үқсас пікірді В. Котвич те айтады.

Семантикалық жағынан не заттық мәнді, не тек қана қимыл мәнін берген түбірлердің болуымен бірге, мағыналық жағынан жіктелмеген түбірлердің, қосымшалар арқылы жасалған негіздердің болғаңдығы қазіргі тіл фактілерімен де дәлелденуі мүмкін.

Түбірлердің синкретизмі. Тілдің морфологиялық қүрылысының даму ерекшелігі туралы айтқанда бір ескеретін жай - түбірлердің синкретизмі мәселесі. Бір кезде П. М. Мелиоранский Күлтегін ескерткішіне байланысты бірсыпыра қосымшалардың есім түбірге де, етістік түбірге де жалғануының себебі сірө түбір атаулының омонимдес болуынан шығар деген ой айтқан еді. Кейінгі уақытта да түркі тілдеріндегі есім, етістік түбірлердің омонимдігі проблемалық мәселе ретінде жиі сез болып жүр. Түбірлердің бүл ерекшелігі кебіне контекст қүрамында айқыңдалады. Етістік түбірдің есім мағынасы түрақты тіркестер қүрамында үшырасады. Мүның езі де түбірлердің есім, не етістік мәнінде жасалуы синтаксистік тәсіл арқылы (контекст қүрамында) ажыратылатынына дәлел.

Алдыңғы топқа қарағанда, контекссіз-ақ бүлардың есім не етістік екенін оңай ажыратуға болады. Өйткені есімдер мен етістіктер әр қилы түлғаланған: есімдер есімге тән қосымшаларды, ал етістіктер өздеріне тән қосымшаларды (өрине, бүгінгі тілдің нормасы түрғысынан қарағанда) қабыддаған, яғни, бүл парлар морфологиялық түлғалар арқылы жіктеліп, ара жігін бөлген. Етістік пен есімге ортақ болып келетін осындай түбірлер әр түрлі қосымшаларды қабылдап, бірде есім, бірде етістік ретінде қалыптасқаны болмаса, қазіргі тілде өз алдына айтылудан, дара лексикалық мағына беруден қалып, тілдің пассив қорына айналып кеткен. Сол себептен олар бірде есім қүрамынан, бірде етістік қүрамынан кездесе береді. (Бүл арада айтылып отырған түжырымның тіліміздің бүгінгі нормасы түрғысынан ғана солай екенін ескерген жон).

Енді бір алуан түбірлер түрлі ыңғайда үшырасады. Мысалы, кең, кеңіс, кеңістік, тын, тыншы, тыныштық, үят, үял, үялу, ары, арық, арықтық, сен, сенім, сенімді, көн, көнік, көнікті, нан, наным, қан, қанық, қанықты сездерін шартты түрде екі топқа: алдыңғы екі созді (кең жөне тын) бір топқа, соңғыларды екінші топқа ажыратуға болар еді (өрине, тағы да қазіргі тілдің нормасы бойынша). Әйткені, кең және тын қазіргі қазақ тілінде тек қана есім есебінде үғынылады. Бірақ бір өзгешелігі: кеңіс, тыныш сездерінің қүрамындағы -іс, ыш аффикстері — әсте есім түбірлерге жалғанбайтын қосымшалар. Сонда бүл қүбылысты қалай түсінуге болады? Ал соңғы топтағы қосымшалардың үш түрі де қазіргі тілдің заңдылықтарын толық сақтаған: әуелі етістік, онан кейін қимыл есімін, содан соң есім жасайтын аффикс келген. Тек қана үят, үял, үялу сөздерінде бүл заңдылық сақталмаған. Етістік түлғасы есім түлғасын (үят) өзгерткен арнаулы аффикс (-л) қабылдаған да, қимыл есімі содан барып жасалған. Бүл фактілердің бөрі есім және етістік түбірлердің көп ретте бір-біріне ыңғайланып отыратынын байқатады. Бүл сөйкестік тек алғашқы (первичные) түбірлер ғана емес, кейінгі, екінші дәрежелі (вторичные) түбірлер түлғасында да байқалады. Э. В. Севортян бүларды синкретикалық негіздер деп атайды.

Н. К. Дмитриев, осыдан бүрын айтылғандай, етістіктердің тарихи қалыптасуының үш түрлі сатысын көрсетеді. Бірінші сатысы — етістік түбірлердің қазір байқауға болатын ең алғашқы кезеңі де, оның ерекшелігі есім мен етістік негіздерінің түлғалық сәйкестігінен көрінеді. Мүндай негіздер лексикалық единицалар тәрізді дербес түрып бөлектенбей, тек қана контекс қүрамында синтаксистік единицалар есебінде бір-бірінен жіктеліп түсінілген. Негіздердің дамуының келесі сатысы — есім мен етістік негіздердің бір-бірінен фонетикалық алмасулар (әрине, дыбыстық алмасулар) арқылы жіктелуі. Бүдан кейінгі кезендерде етістік жасаудың түрақты және негізгі жолы — аффиксация қалыптасқан, осы арқылы етістіктер мен есімдер бір-бірінен грамматикалық жағынан жіктеліп белінген. Сөйтіп бүл айтылғандардан шығатын қорытынды: тіл қүрамында есім негіздер мен етістік негіздердің жіктелуі — фонетикалық үқсас негіздердің тарихи дамуы барысыңда қалыптасқан қүбылыс. Сол себепті де бір-бірінен үқсас сөздер ежелгі дәуірде өсте дербес лексемалар емес, қайта контекс қүрамында ғана бір-бірінен срекшеленетін синтаксистік элементтер ғана болған. Қазіргі тіл қүрамындағы көш — есім, көш — етістік, ақ — етістік, ақ — сүйық зат (ағарған) тәрізді ыңғайлас сездер немесе бір ғана түбірден тараған, бір-бірінен аффикстер арқылы ғана ажыратылатын (бірақ тарихи мөні жағынан бір категорияға жататын) етістіктер мен есімдер біркезгі синкретизмнің рудименттік қалдығы.

Тілдің грамматикалық қүрылысының баяу өзгеретіндігі. Морфо-логиялық қүрылыстың дамуыңда үшырасатын тілдік процестер (мор-фологиялық жылысуы, аналогия, жіктелуі т.б.) олардың сөздің мор-фологиялық қүрамына әсері.

Қазақ тілінің, жалпы түркі тілдерінің түбір морфемасы жайлы сөз қозғалғаңда, түбірдің фонетикалық қүрылысы мен сыпаты, аумақ көлемі жайлы мәселеге соқпай өту мүмкін емес. Мәселе мынада: түркі сөздерінің байырғы түбір морфемасы бір буынды болып келеді. Сейтіп түбір морфема екінші жағынан буын ретінде де үғынылады. Сондықтан да алғашқы түбір, негізгі түбір дейтін үғымдар сол түбірді қүрайтын буынның сыпаты жайлы үғыммен тығыз байланысты болады. Лексикалық қордың үйтқысы бір буынды түбірлер болуы тек қана түркі тілдерінің емес, жалпы алтай тобына жататын тілдердің ортақ ерекшелігі болып табылады. Бүл ерекшелік, яғниібайырғы түбірдің бір буындылығы, қазіргі түркі тілдерінің бойында да сақталған. Қазіргі қазақ тілінің сездік қорында бір буынды түбірлер, екі томдық "Қазақ тілінің түсіңдірме сөздігі" бойынша 60 процентке жуық, яғни, қазіргі қазақ тілінің сөздік қорының жарымынан кобі тек қана бір буынды түбірлер. Сәз топтары ьщғайынан қарастырғанда, етістіктер қүрамында бір буынды түбірлердің саны екі буындыларға қарағанда әлдеқайда аз, бірақ сол азғана топ бір буындылар барлық етістіктердің үйтқысы болып отырады.

Дыбыстардың тарихи ауысулары арқылы езгерген бірқатар түбірлер қазіргі тілде дербес күйіңде емес, тарихи негіздердің ғана қүрамында орнығуы да кездеседі. Кейбір фактілер келтірейік: жақын, жуық — соңгы —ын, -ық қосымша, екі сезге де негіз болған түбір — жаг. Малов: йагут (жақындату, етістік, түбірі — йаг, -ут қосымша), йағыл (етістік, жақында, -ыл қосымша), йагуқ (жақын, есім), йагру (жақында, үстеу), жугір, жуйрік, жуйткі (г>й), жуг — жуй, Малов: йугрук ат (жүйрік ат), йугур (жүгір), ауна, ақтар (бір нерсені аударды, ақтарды), МҚ: агнатты (аунатты), ақтарды (ақтарды, жерді аударып айдады), бауызда (мадды бауыздады, тамағынан буындырды), Малов: баг — душить, богуз — горло, богузлан — бытъ заколотым, бау < баг, МҚ: богды — буындырды, сықты, богаз — тамақ, боглунды — буынды, баг//баг>бау//бу. Сейтіп қазақ тіліндегі бауызда, буын етістіктері қүрамындағы түбір қазір дербес қолданылмайтын, бірақ тарихи негіздер қүрамында екі түрлі вариантта сақталған бір түбір болып шығады. Бүл керсетілгендерге дербес зат есім түрінде айтылатын бугалық сезін қосу керек. Қурга, қура (шеп қурады, сулы зат қүрғады), Малов: қуру - высохнуть, быть сухим, қуруг — сухое дерево, қурут — сушить, куры — сохнуть, быть сухим. МҚ: қур — қурғақ (оғызша), қурыды — қүрғады. Олай болса, қазақ тіліңдегі қурга, қура етістіктері нәтижесі. Соның салдарынан етістік түбір мен сын есім түлғасы сыртқы пішіні жағынан бірдей болып шыққан. Екінші сөзбен, бүл жерде фонетикалық конвергенция қүбылысының нәтижесін көреміз.