Көптік категориясы және көптік жалғаулары

Кейбір жеке сөздердің лексикалық мағынасының өзінде тасу, жинақтау үғымы жатады. Мысалы, йылқы (жылқы), барым щу іік дуние) тәрізді сөздер қолданылуына қарай жекелік те, топтау 11 ымын да берген. Сонымен бірге, көптік үғым сан есім мен зат •і Імиің тіркесі арқылы да жасалған. Мысалы, алты йегірма йаиі да жинақтау мәнін берген. Сол себептен ол тілді зерттеушілер бұл қосымшаны да көптік жалғаулардың тарихи түрінің бірі деп қарайды .

Тәуелдік категориясы және тәуелдік жалғаулары. Меншіктік пен меншіктелуші арасындағы қатынас, яғни, тәуелділік категориясы түркі тіддері қүрамындағы байырғы қүбылыстардың бірі. Мүңдай түжырымға дәлел — түркі тіддері тарихыңдағы ең көне мүралар тілінде де қазіргі тілдегі тәуелдік категорияеы мен оның көріністері көп өзгеріссіз (қазіргі тілмен салыстырғанда) берілген. Көне түркі тілінде тәуелдік категориясы морфологиялық тәсілмен (арнаулы қосымшалармен), морфология-синтаксистік тәсілмен (ілік жалғаулы сөз бен тәуелдік жалғаулы сөздің тіркесі), синтаксистік төсілмен (ілік жалғаулы жіктеу есімдіктері арқылы) берілген. Тәуеддік жалғаулары көне мүралар тілінде мына төмендегідей болып отырады:

Жекеше: I ж. -м, (ым, -им, -ум, -ум, -ам, -ем)ң будун-ым (халқым), қаң-ым (әкем), қут-ым (қутым, бақытым). II ж. -ң, (-ың, -иң, -уң, -үң, -уң, -аң, -ең): қут-ың (сенің бақытың). III ж. -ы, -сы, (-ы, -и, -сы, -си, -зы, -зи): уйасы (оның уясы, урпагы), қаганы (ханы) айгучысы (уәзірі).

Тәуелділіктің үшінші жағының бастапқы түлғасы -ың, -сын (-ин, -син) деген пікір бар. Ал Орхон-Енисей жазбаларында мынадай сөйлем бар: ...табғач будунка беглік үры оғылың кул болты, сілік қыз оғлың күң болты (табғач халқына мықты үлы қүл болды, таза қызы күң болды). Осы сөйлемдегі оглың, қыз создері тәуелдік жалғаудың III жағыңда түр, бірақ өдеттегідей -ы емес, -ын.

Көптік: I жақ: -мыз (-мыз, -миз, мүз, -мүз, -ымыз, -имиз, -умуз, -амаз, -әмәз), ханымыз, ечимиз, қағанымыз.

II жақ: -қыз, -киз, (-ыңыз, -иңиз), -унуз, -үнүз: адашыңыз (сіздің

III жақ: -ы, -сы, -си, (-зы, -зи) —сылар, -силар.

Сонымен қатар, қазіргі қазақ тілінде тәуедділік мән синтаксистік жолмен де берілетіні де мөлім. Мысалы: біздің үй, сіздің дала, т. б,/ Меншіктілік мән туғызудың нақ осы тәсілі ежелгі түркі ескерткіштерінің тіліңде де кездеседі: Бегін ат (бектің аты) (КТ). Мүңда да тіркестің соңғы сыңары тәуелдік жалғаусыз келген. Орта ғасыр ескерткіштерінде мүндай конструкцияның мына темендегідей варианты кездеседі: Бу Мекке біздің турур — Бүл Мекке біздікі. Бу бәйіт анындүр — Бүл әлең онікі. Бүл көмекші етістікпен келген, қазақ тіліндегі -нікі түлғалы конструкцияға сәйкес қолданылған. Бүл фактілерге қарағанда, "бүл кітап — менікі" тәрізді конструкциялар осындай тіркестердің негізінде пайда болса керек, —-нікі аффиксі қүрамы жағынан күрделі, тарихи жағынан екі бөлікке бөлінеді: -нің — ілік септік қосымшасы, -кі - сын есім жасайтын жүрнақ. Ілік септік қосымшасының соңғы дыбысы (-ң) элизияға үшырап, -кі аффиксімен бірігіп кеткен. Қазақ тіліндегі -нікі аффиксі өзі жалғанатын сездің соңғы дыбысының ықпалына қарай бірнеше вариантта айтылады: қаланікі, ауылдікі. Түркологияда В. В. Радловтың ізімен тәуелдіктің дауысты дыбыстардан басталған варианттары алғашқы болуы керек дейтін пікір айтылып келеді. Кене түркі ескерткіштерін хронологиялық түрғыдан салыстырып қарағанда, төуелдік жалғауларының көптік түлғасының III жағыңда мынадай ерекшелік бар: V—ҮІІІ ғасырлар ескерткіштерінде тәуелдік жалғауларының III жағы кептікте де, жекелікте де бірдей бір ғана аффикс арқылы беріледі (-ы, -сы — түбірдің соңғы дыбысына қарай). Ал ортағасырлық ескерткіштерінде екі түрлі: бірде жекелік түлғамен бірдей, бірде -ылар, -сылар түрінде, яғни, -лар көптік жалғауы қосылып келеді. Алғашқы тәсілде бір ғана аффикс контекстегі мәніне қарай бірде заттың бір кісіге, бірде кеп кісіге қатысты екенін білдірсе, екінші тәсілде аффикстер де әр түрлі болып отырады. Хронологиялық түрғыдан, сойтіп алғашқы тәсіл ескі де, соңғы тәсіл жаңа болса керек. Қазіргі қыпшақ тілдерінде, оның бірі қазақ тілінде алғашқы, ескі тосіл сақталған да, оңтүстік тіддерінде, татар, т. б. тілдерде соңғы, жаңа тәсіл пайда болған. Түркологияда тәуелдік жалғауларының арғы негізі - жіктеу есімдіктері дейтін пікір түрақтадцы. Түркі тідцерінің, тіпті жалпы алтай тілдерінің тарихын зерттеушілер ете көне дөуірде екпін түскен буыннан кейін айтылған жіктеу есімдіктері бара-бара өзінен бұрьш түрған, негізгі 101 и калық екпін түскен сөздің энклитикасьша айналған дейтін пікірді рге шығармайды. Осы постпозициялық қолданыстың соңғы грамматикалық кластарға жіктелуі бір ғана сөз табына тәндігін көрсетпейді, қайта жалпылығын дәлелдейді. Ал грамматикалық мән тұрғысынан (зат атауы не сын есім) жіктелуі, сөздердің синтаксистік қолданылуының нәтижесі.