Аударманың Өзекті мәселелері алматы, 2015

255
Сондықтан қанша ұзын болса да, романның өзіндегі сөйлемі үзіліп, 
бөлшектеніп,  бірнеше  сөйлем  боп  берілмейді.  Соның  орайына 
орысша текстің өзінде болған тыныс белгілерінің (пунктуацияның) 
көбі  қазақша  тексте  де  мол  қолданылады.  Сөйтіп,  Тургеневтің 
сөйлемдері  қазақшасында  да  өзінің  ұзынды-қысқалы  көлемімен 
дәл  беріледі».  («Әдебиет  және  искусство»,  1952  ж.,  №9,  9-бет). 
Аудармада  күрделі  сөйлемді  күрделі  сөйлеммен  жеткізу  күні 
бүгінге  дейін  практикалық  жағынан  аса  шеберлікті,  теориялық 
жағынан  көптеген  ішкі  сырларын  ашып,  терең  талдауды  керек 
ететін күрделі мәселе. Мұнда ең алдымен екі тілдің әрқайсысына 
тән ерекшеліктері мен бір-біріне ұқсамайтын ішкі заңдылықтары 
сөзсіз  бой  көрсетеді.  Сондықтан,  абайламаған  адам,  тек  қана 
түпнұсқаның  сөйлеміне  сөйлем  орайластырамын  деп  отырып, 
оның ыкпалына түсіп кеткенін білмей де қалуы, сөйтіп, ана тілінің 
заңды  жүйесіне  нұқсан  келтіруі,  соның  салдарынан  аударма 
еңбектің  ұғымдылығын,  әсерлілігін,  көркемдік-эстетикалық 
ләззатын  кемітіп  алуы  әбден  ықтимал.  Жалпы  қағидасын  дұрыс 
койғанымен,  М.Әуезов  бұл  мәселені  іс  жүзінде  қалай  шешу 
керек  екенін  ашып  айтпайды.  Сонымен  қатар  оның  осы  тәсілді 
қағида ретінде әдейі қолданған жерінде, яғни «Дворян ұясының» 
аудармасында сол сөзбе-сөз, жолма-жолдықтың ұнамсыз әсері де 
жоқ емес. Бұл турасында белгілі сыншы, филология ғылымының 
докторы  М.Қаратаевтың:  «Аудармашы  түпнұсқаға  сөзбе-сөз 
ұқсатамын деп, кітаптың оқушыға түсініктілігін ауырлатып алған, 
Тургенев  прозасының  нәзік  психологиялық  суреттерін  толық 
жеткізе алмаған» деп кезінде айтқан пікіріне біз толық қосыламыз 
(М.Қаратаев, «Рожденная Октябрем», КИХИЛ, 1958, 91-бет).
Алайда  бұл  аударма  ғылыми  тұрғыдан  арнайы  зерттеуді 
керек  етеді.  Өйткені  мұнда  бұрын  аударма  өнерінде  небір 
тамаша үлгілер көрсетіп, еркіндік пен дәлдікті шебер ұштастыра 
білген  классик  жазушының  әдейілеп  жасаған  бетбұрысы  бар. 
Сондықтан да бұл еңбектен дәл аудару жолындағы қиындықтарды 
көрсететін көп мысалдар табуға болады. Профессор М.Әуезовтің 
бұл  пікіріне  сол  кезінде-ақ  дау  айтушылар  болды.  Аудармашы-
жазушы Ә.Ипмағамбетов 1954 жылы «Әдебиет және искусство» 
журналының  2-санында  басылған,  кейін  әлгі  айтылған  жинаққа 
енген «Көркем аударманың кейбір мәселелері» деген мақаласында 

256
М.Әуезовтің  аудармада  автордың  өзіндік  ерекшеліктерін  жеткізу 
үшін сөйлемді бөлшектемей, тұтас аудару керек деген пікірін толық 
куаттай отырып, былай деген: «бірақ М.Әуезов жолдас сөйлемді 
тұтас  аударумен  қатар  автордың  стилін  неғұрлым  айқынырақ 
көрсету  үшін,  сол  сөйлемнің  ерекшеліктерін,  тыныс  белгілеріне 
дейін, сол күйінде, бұлжытпай, дәл беру керек дейді. Бұл соңғы 
пікіріне қосылуға болмайды. Түпнұсқадағы сөйлемнің көшірмесін 
дәл беру мүмкін емес, өйткені әр тілдің өз алдына синтаксисі бар» 
(«Көркем  аударманың  кейбір  мәселелері»,  Мақалалар  жинағы, 
ҚКӘБ 1957 ж., 32-бет).
Бірақ  Ә.Ипмағамбетов  та  автордың  стилін  дәл  беруді 
аударушының  алдына  басты  талап  етіп  қойғанымен,  оны 
жүзеге  асырудың  жолы  қайсы  екенін,  аудармашы  қалай  еткенде 
түпнұсқаны  бұлжытпай  жеткізе  отырып,  әрі  ана  тілінің  бүкіл 
заңдылығын сақтай алатынын мақаласында ашып көрсетпеген.
Тегінде  мәселенің  нақ  осы  жағы  біздегі  көркем  аударма 
теориясының  әлі  аша  алмай  жатқандығына  еңбек  жазған 
адамның қай-қайсысы болса да, әзірше, «автордың стилін сақта, 
түпнұсқаның мазмұны мен формасын бұрмалама, аударма қазақша 
жатық болсын» деген тәрізді жалпыға белгілі қағидаларды тізеді 
де,  бұл  айтқандарын  В.Белинскийдің  «аудармада  шығарманың 
әрпін емес, рухын беру керек» деген сөзімен қорытып өте шығады. 
Ал  аударма  өнерінің  тәжірибеде  дәлелденген,  ғылыми  негізде 
қорытылған  нағыз  методологиялық  мәселелері  қандай  екендігін 
дәл нұсқап айтатын еңбек бізде әлі туа қоймай жатыр. Шынында, 
сол «шығарманың рухы» дегеннің өзі не нәрсе? Оны қалай түсіну 
керек? Әлде, автордың айтайын деген ойының жалпы нобайын ғана 
сақтап, түпнұсқаның стиль, ырғағын елемей, қазақтың қарадүрсін 
сөздерімен  еркін  тарта  беруді  «шығарманың  рухын  сақтау»  деп 
білеміз  бе?  Жоқ.  Олай  болмаса  керек.  М.Әуезовтің  айтуынша 
«шығарманың  рухы»  дегеннен  оның  күллі  мән-мазмұнын,  нәр-
қуатын ұғуға тиістіміз.
Шығарманың  мазмұны  мен  күллі  нәр  қуаты  қайтсе  толық 
беріледі? Әрине, ол алдымен сөз арқылы, автордың сөз қиыстыру 
тәсілдерін  қолдана  білу  арқылы  беріледі.  Бұл  жерде  оның 
әрбір  сөзінің,  үн-ырғағының,  демек,  тыныстау  тәртібінің  де 
ерекшеліктерін  ескермейінше  ешбір  мүмкіншілік  жоқ.  М.Әуезов 
мұны өмірінің соңғы жылдарында айырықша ескертіп отырды.

257
4.1.3 Қоғамдық-саяси еңбектерді аудару тәжірибесінен 
Бұл саладағы аударма ісіне байланысты тәжірибені сөз етпес 
бұрын  өткен  ғасырдағы,  нақтылап  айтқанда,  кеңестік  дәуірдегі 
тарихымызға  біраз  көз  жүгіртуге  тура  келеді.  1918  жылдың  8 
қазанында,  яғни  төңкеріс  жасап,  билік  басына  келген  Кеңес 
өкіметінің  екінші  жылында  РСФСР  Халық  комиссариатының 
Ұлттар  ісі  жөніндегі  қырғыз  (қазақ)  бөлімі  Ордада  баспа  бөлімі 
мен  аударма  бөлімін  құру  туралы  шешім  қабылдады.  Бұл 
құрылымдарға орыс тілінен қазақ тіліне кітапшалар, үндеухаттар, 
ұрандар аудару жұмысы жүктелді.
Қазақ  өлкесіндегі  полиграфия  базасының  әлсіздігінен, 
ұлттық  кадрлардан  шыққан  редакторлардың,  аудармашылардың, 
полиграфистердің, жалпы баспагерлердің жетіспеушілігінен қазақ 
тіліндегі әдебиеттер алғашқы кезде Мәскеуде, Қазанда, Ташкентте 
басылды. Ал Қазақстанда баспа ісі 1920-жылдардың бас кезінде 
дами бастады. Орынбор қаласында Сәкен Сейфуллиннің, Бейімбет 
Майлиннің,  Шолпан  Иманбаеваның,  Мұхтар  Әуезовтің,  Сәбит 
Мұқановтың,  Ілияс  Жансүгіровтің,  Ғабит  Мүсіреповтің,  Жақан 
Сыздықовтың алғашқы кітаптары жарық көрді. 
1924 жылы 23-31 мамырда өткен РКП(б) XШ съезі қабылдаған 
қарарлар мен қаулыларға ұлт баспасөзі және оны өркендету жайлы 
арнаулы тармақтар енгізілді. Мысалы, осы құжаттың 11-тармағында 
«Ұлт  республикалары  баспасөзінің  жергілікті  халықтың  тіліне 
көшуін аяқтау, ұлт баспасөзінің таралымын көбейтуге жету... баспа 
саласында ұлттық баспалардың бәрі негізінен алғанда орыс тілінен 
басқа тілдерде кітап басып шығаруға көшуіне жету қажет...» деген 
нұсқаулар бар.
Сөйтіп,  1920-жылдардан  бастап  саяси  әдебиетті  аудару  ісі 
жүйелі, жоспарлы түрде жолға қойылды деуге болады. Марксизм-
ленинизм  классиктері  Карл  Маркс  пен  Фридрих  Энгельстің, 
Владимир  Ильич  Ленин  мен  Иосиф  Виссарионович  Сталиннің 
еңбектерін,  партия  мен  үкіметтің  қаулы-қарарларын  қазақ 
тіліне  аудару  ісін  бір  жерге  жинақтау,  оны  дұрыс  ұйымдастыру 
мақсатында Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық Комитеті 
жанындағы  Партия  тарихы  институты  құрылды.  Сөйтіп  бұдан 
кейінгі жылдары пролетариат көсемі В.И. Ленин шығармаларының