қ
58
∑
ҚАБАТ – ҚЫСЫМ
586
587
ды.
Релятивтік жағдайда (яғни жарық жылдамдығындай жылдамдықтарда)
сәуле көзінің қозғалыс жылдамдығы (υ) сәуле қабылдаушыға қатысты жарық
жылдамдығына (с) қарайлас болған кезде қызыл ығысу сәуле көзімен оны
қабылдағыштың ара қашықтығы артпайтын (
Доплердің көлденең эффектісі
деп аталған) жағдайда пайда болуы мүмкін. Осы жағдайда пайда болатын қызыл
ығысуды сәуле көзінде қабылдаушыға қатысты
уақыттың релятивтік баяулау-
дың нәтижесі ретінде түсіндіруге болады. Шалғайдағы галактикалар мен квазар-
ларда байқалатын
космологиялық қызыл ығысу жалпы салыстырмалық теория
негізінде Метагалактикалардың ұлғаюы (галактикалардың өзара бірінен-бірінің
қашықтауы) ретінде түсіндіріледі. Метагалактикалардың кеңеюі өткен дәуірлер-
ден сақталып қалған (
реликті) сәулелердің толқын ұзындығының артуына және
оның кванттарының энергиясының (яғни реликті сәулелердің салқындауына)
кемуіне әкеп соқтырады.
Гравитациялық қызыл ығысу жарық қабылдағыш сәуле көзіне қарағанда
гравитациялық потенциалы аз аймақта болған кезде пайда болады. Бұл жағдайдағы
қызыл ығысу – гравитацияға қатысушы массалар маңайында
уақыт ырғағының
баяулауының салдары болып табылады. Гравитациялық қызыл ығысудың
мысалына тығыз жұлдыздардың – ақ ергежейлі жұлдыздардың спектрлеріндегі
сызықтардың ығысуы жатады.
1959 жылы Ме с с б ау э рд і ң э ф ф е к т і с і н
пайдалана отырып Жердің гравитациялық өрісінің қызыл ығысуын өлшеу
жүзеге асырылған.
ҚЫЛАУ – тұманды күндері ағаш бұтақтарында, бағанға керілген өткізгіш
сымдарға, т.б. заттарға жабыса пайда болатын борпылдақ қар тәрізді ұсақ мұз
кристалдары. Тұманды жағдайда қыстыгүні аязды күндері ауадағы су буының
температурасы төмендегенде сублимация (құрғақ айдау) нәтижесінде пайда
болады. Оның крист алды және ұлпалы түрлері болады. Кристалды қылау
(талшықтарының ұзындығы бірнеше см-ге жетеді) негізінен жел өтіндегі заттар-
ға, ауа температурасы – 15°С-тан төмендегенде ұлпалы қылау (қалыңдығы кейде
бірнеше см, өте тығыз келеді) ауаның ылғалдығы артқан кезде, ықтасын жақта
пайда болады.
ҚЫСҚАША ТҰЙЫҚТАЛУ – әртүрлі потенциалды электр тізбектерінің
бір-бірімен өзара немесе өзге бір тізбекке алдын ала қарастырылмаған аз кедергі
арқылы кездейсоқ жағдайда қосылуы (жалғасуы). Қысқаша тұйықталу айныма-
лы ток желісінде фазалар (2 және 3 фазаның) арасында болуы мүмкін. Тұрақты
ток желісінде қысқаша тұйықталу полюстер аралығында немесе полюс пен жер
арасында болады. Қысқаша тұйықталу электр қондырғыларының бөліктерінің
қ
58
∑
ҚАБАТ – ҚЫСЫМ
588
589
оқшаулауыштарының (изоляцияларының) істен шығып бүлінуінен пайда бола-
ды және тізбектегі ток күшінің кенеттен едәуір шамаға артуымен қабаттасып
өтеді, осы жайт электр жабдықтарының зақымданып бүлінуіне әкеп соқтырады.
Қысқаша тұйықталу кезінде электр тұтынушыларға қажет электр кернеуі төмендеп
кетеді. Қысқаша тұйықталудың қауіпті зардаптарын болдырмас үшін токты
шектеуіш реакторлар қолданылады, электр желілерінің бөліктері топталады,
қысқаша тұйықталу бола қалған учаскелерді ток желілерінен тез арада ажыратып
жіберетін автомат құрылғылар (релелік қорғау, автоматты ажыратқыштар) пайда-
ланылады.
ҚЫСЫМ – бір дененің екінші дененің бетіне (мысалы, ғимарат іргетасының
астындағы жерге, сұйықтың ыдыс қабырғасына, қозғалтқыштың цилиндріндегі
газдың поршеньге, т.б.) әсер етуі кезінде пайда болатын нормал (дене бетіне
перпендикуляр бағытталған) күштің қарқындылығын сипаттайтын физикалық
шама. Егер күш дене беті бойынша біркелкі таралса, онда осы беттің кез келген
бөлігіне әсер ететін қысым (р) : р = F/Ѕ, мұндағы Ѕ – дене бетінің ауданы, F – осы
бетке перпендикуляр түсірілген күштердің қосындысы. Егер күш біркелкі тарал-
майтын болса, онда бұл теңдік берілген ауданға түсірілетін орташа қысымды, ал
Ѕ-тің шамасы нөлге ұмтылған кездегі берілген нүктедегі қысымды анықтайды.
Күш біркелкі таралған жағдайда қысым дене бетінің бүкіл нүктесінде бірдей
болады. Ал біркелкі таралмаған жағдайда бір нүктеден екінші нүктеге өткенде
қысым өзгеретін болады.
Үздіксіз орта үшін сол ортаның әрбір нүктесіне «қысым» туралы ұғым енгізі-
леді. Тыныштықтағы сұйықтың немесе газдың барлық бағыты бойынша қысым
бірдей болады; бұл жағдай қозғалыстағы идеал (үйкеліссіз қозғалатын) сұйық
пен газ үшін де тура. Тұтқыр сұйықтың берілген нүктесіндегі қысымы ретінде
өзара перпендикуляр үш бағыттағы қысымның орташа мәні қабылданады.
Газдардың кинетикалық теориясы бойынша газ тәрізді ортадағы қысым жылулық
қозғалыстағы газ молекулаларының бір-бірімен немесе газбен шекаралас бетпен
соқтығысуы кезінде берілетін импульске байланысты. Газдардағы қысым (оны
жылулық қысым деп атауға болады) температураға пропорционал. Атомдарды
өзара жақындатқанда тебу күштерінің артуы нәтижесінде пайда болатын қысым
«салқын» қысым деп аталған. Конденсацияланған ортадағы қысымның, мұнымен
қатар, атомдардың (ядролардың) жылулық тербелісіне байланысты «жылулық»
құраушысы да болады. Конденсацияланған ортаның көлемі шектелгенде немесе
кішірейгенде «жылулық» қысым температураның өсуіне байланысты артады.
Қысым манометр, барометр, вакуумметрмен және әртүрлі қысым датчиктері
