164
«Мен таулықпын» ӛлең мәтініндегі ойды айқындау, жинақтау, жүйелеу,
қорыту үшін тӛмендегідей тапсырмалар ұсындық:
1.Ӛлеңдегі тауды сипаттайтын сӛздерді белгіле, сол сӛздерді теріп
жазып жүйеле.
2.«Асқар шыңдар желпиді бесігімді,
Бір орамын ағытып сәлдесінің» деген тармақтарды қайталап оқы, кӛз
алдарыңа қандай бейне елестейді? «Сәлде» сӛзі қай заттық ұғымның орнына
жұмсалып тұр? Асқар шыңның түсі қандай? Сӛз образын, кӛріністі, бейнені
сипаттап айтып кӛр.
3.«Күн
алғашқы
сәулесін маған шашып,
Маған келіп түнейді
қара тұман» деу арқылы ақын нені меңзейді? Осы
тармақтарда уақытқа қатысты сӛз қолданыстары бар ма? Тауып белгіле, ӛз
түсінігіңді айт.
4.Мәтіндегі Ана сӛзінің қолданысына назар аудар. Ӛлеңде ақын Ана
сӛзін қандай ұғымда қолданған деп ойлайсыңдар?
5.Ӛлеңде табиғаттың тағы қандай перзенттері аталады.
6.Ӛлеңді тұтас қайталап оқи отырып, тауға деген ақынның қарым-
қатынасы мен сезімін түсінуге талпынып кӛр.
7.Таудың қай қасиетін ақын ерекше қастарлейді?
8.«Тау ұлы» тақырыбына ой толғау жаз.
Мектеп оқулығында осы ӛлең мәтініне қатысты мынадай тапсырма
берілген екен: «Ӛлеңді мәнерлеп оқы, жаттап ал» «Ақынның ой-арманын
әсірелеп, ақын қиялын қалықтататын бейнелі сӛдерді дәптерлеріңе жазып
алып, есіңе сақтауға тырыс». «Ӛлеңнен тау ұлында болуға тиіс қандай
қасиеттерді аңғаруға болады».
1
Бұл тапсырмалар дәстүрлі талдауларда мақсат
етіліп жүрген мәтіннің тақырыбы мен ӛзекті ойын танытуға да жеткіліксіз.
Оның үстіне ақын тау ұлының қасиеттерін сипаттауды басты мақсат етпейді.
Тау ұлына қатысты сындық ұғымдағы сӛздер, эпитеттер мәтінде жоқтың
қасы. Бұндай дидактикалық жағынан кемшіл сұрақ-тапсырмалар оқушыны
мейлінше тығырыққа тіреп, ой-қиялын шектейді.
Мектеп бағдарламасына енген М.Мақатаевтың ӛлеңдерін оқытуда
белгілі бір дәрежеде қиындықтар бары рас. Оның бір себебі мектеп бағдар-
ламасына енген ақын шығармаларындағы пафостың басымдығында. Оқушы-
ларға ӛлең мәтінінен мағыналық танымға жетуден гӛрі сезімдік танымға
жету, түйсіну әлдеқайда күрделі болатыны рас. Ақынның бұдан ӛзге
«Фантазия», «Барлығы да сендердікі» ӛлеңдері енген. «Фантазия» ӛлеңінде
ақынның халықтың кешегісі мен болашағы туралы ой толғамдары танылады.
Адамзат әлеміндегі қиял барша ғылым-білімнің, ғажайыптардың түрткісі.
Қазақта
«Жеті қат жер», «жеті қат аспан» деген ертеден айтылып келе
жатқан ұғымдар.
Аспан мен жер қабатының ғылымдағы атауы мен ерек-
шеліктері зерттелмей тұрып-ақ, халық табиғат ерекшеліктерін зерделей
алғандығын ақын халқымыздың ұшқыр қиялы мен даналығына жориды. Ата-
1
Әдебиет. Жалпы білім беретін мектептердің 5 сыныбына арналған оқулық. А.,
Атамұра 2013. -213 б.
165
бабамыздың «ертеңін ергегісінде» болжаған парасат, пайымына сүйсінген
ақын, халықтың ғылым мен ӛркениет жолындағы қарым-қабілетінің молды-
ғына сенеді.
«Барлығы да сендердікі» ӛлеңі ақынның кейінгі ұрпаққа қалдырған
ӛсиет-аманаты деуге болады. Ӛлеңде ақынның айтпақ ойы ашық, бүкпесіз
тура мағынасында берілген. «Ӛмір, қоғам, заман, дала, қала» –
ата ұрпақтың
болашаққа қалдырған мұрасы. Ақын ӛлеңінің ӛзегінде «жаңа атқан таң нұры»
– болашаққа сүйіспеншілігі сезіледі, сонымен бірге сенім жүктейтіні де
аңғарылады. «Болашақты жалғау үшін болашақ» үлкен жауапкершілік
керектігін танытады. Ақынның айтпақ ой алғашқы тармақта-ақ ашық
ұсынылған.
Мектепте оқылатын шығармалардың тақырыптық қырлары. Әр
шығарма ӛзіндік даралығымен ерекшеленеді дедік. Аталған сыныптың ӛзінде
оқытылатын ӛлең мәтіні бір-біріне ұқсамайды. Жанры, тақырыбы жағынан
ұқсас шығарманың ӛзі айтпақ ойы, құрылымы, тілдік ерекшеліктері жағынан
алуан түрлі болып келеді. Мәселен, 5-сыныпта М.Жұмабаевтың бірнеше
ӛлеңі берілген. Автордың әр ӛлеңі ӛзіндік болмысымен дара. Ақынның
«Қысқы жолда» атты ӛлеңі сыртқы формасына қарағанда табиғат
лирикасына жататын сияқтанғанымен, ішкі мазмұны мен құрылымы біршама
күрделі. Авторлық ұстаным айқын кӛрінбейді.
Ӛлеңнің композициялық құрылымына талдау жасай отырып, тақырыбы
мен идеясын айқындауға болады. Ӛлеңнің алдыңғы фонына
мекеншақ
ұғымы шығады:
«Қараңғы түн» → «сары дала» →«Жолды басқан құр сорап».
Келесі кезекте
желдің образы іс-әрекет түрінде айқындалады.
166
Келесі кезекте
жолаушының жай күйі сипатталады:
Астымдағы жануар
Құлағын қайшыландырып,
Зорға борт-борт желеді...
Боранын тәңір ашпады,
Жол
білінбей бастады,
Кӛрінген бір жарық жоқ,
Босаңсыды Қаракӛк...
Сар далада адасып,
Суық кебін жамылып.
Қаларын кім біледі?..
1
Ӛлеңде қаһарлы қыстың сипатын ашатын «боран», «ызғарлы жел»,
«суық кебін» сияқты тіл бірліктері кездеседі. Ӛлеңде авторлық ұстанымды
меңзейтін «сары дала» тіркесі ерекшеленеді. Қыс пейзажына сәйкеспейтін
сияқтанған «сары дала» ұғымын оқушының ӛз түсініктеріне салып кӛру
автордың ойын тануға жетелейді. Қазақ ұғымында «қоңыр», «қара», «ақ»,
«сары», «сұр» сӛздерінің концептуалды мағынасы мен қызметі ескерілуі
керек. М.Жұмабаевтың «Сағындым» ӛлеңіндегі оймен сабақтастыру тиімді
болмақ.
М.Жұмабаевтың 6-сыныпта оқылатын «Қазақ тілі» ӛлеңінің мәтінін
талдауда қабылдаушыны, яғни оқушыны алдын ала даярлау қажеттігі
танылады.
Күш кеміді,
айбынды ту құлады,
Кеше батыр – бүгін қорқақ бұғады.
Ерікке ұмтылған ұшқыр жаны кісенде,
Қан суынған, жүрек солғын соғады.
Қыран
құстың қос қанаты қайрылды,
Күндей күшті, күркіреген ел тынды.
Асқар Алтай – алтын ана есте жоқ,
Батыр, хандар – асқақ жандар ұмытылды!
Ерлік, елдік, бірлік, қайрат, бақ, ардың
Жауыз тағдыр жойды бәрін не бардың...
Алтын Күннен
бағасыз бір белгі боп,
Нұрлы жұлдыз, бабам тілі, сен қалдың!
Жарық кӛрмей жатса да ұзақ,
кең тілім,
Таза, терең, ӛткір, күшті, кең тілім.
Тарап кеткен балаларыңды баурыңа
Ақ қолыңмен
тарта аларсың сен, тілім!
1
1
Әдебиет. Жалпы білім беретін мектептердің 5 сыныбына арналған оқулық. А.,
Атамұра 2013. -147 б.
