А. А. Сатбекова пед. ғыл док профессор

155 
 
ген  біртұтас  жүйе  арқылы  жүргізілгенде  ұтымды  болатындығы  байқалады. 
Ӛйткені,  кӛркем  шығарманы  орта  мектеп  қабырғасында  талдау  мәселесін, 
ғылыми-әдістемелік  негізде  қарастыру  сабақтың  танымдық,  тәрбиелік, 
дамытушылық  мәнін  жүзеге  асырады.  Соның  нәтижесінде  шәкірттерге 
қоршаған орта, ӛмір, адамдар жайлы әдебиеттен білім, білік, дағды берумен 
бірге, олардың жеке тұлға ретіндегі ӛмірлік танымдарын, жалпы түсініктерін 
толықтыра  түсеміз.  Осы  ретпен  жалпы  білім  беретін  орта  мектептегі  жас 
жеткіншектердің дүниеге кӛзқарасын, сана-сезімін қалыптастырамыз. 
 
Ӛзін-ӛзі тексеру сҧрақтары мен тапсырмалары: 
 
1.Әдеби жанр ұғымын қалыптастырудың дидактикалық  мақсат, міндеттерін 
саралаңыз. 
2.Әдебиеттану  ғылымында  белгілі  әдебиеттің  тектері  мен  түрлерінің 
жіктемесін түзіңіз.  
3.Жалпы білім беретін мектептердегі әдеби-теориялық білім мазмұнын 
сипаттап жызыңыз. 
4.Әдеби-теориялық білімнің сыныптар бойынша жіктелісі қандай? 
5.Әр сынып бойынша берілетін әдеби-теориялық білім беру жолдарын 
түсіндіріңіз.  
6.Жыр жанрының ӛзіндік ерекшелігін сипаттаңыз, оны оқытудағы негізгі 
әдіс-тәсілдерді саралаңыз.  
 
Әдебиеттер тізімі:  
1.Мырзағалиев. Қ. Әдебиет сабағында әдеби-теориялық ұғымдарды оқыту.А.,  
Мектеп, 1973. -115 б. 
2.Қоңыратбаев Ә. Әдебиетті оқыту методикасы. – А., Мектеп, 1985. 
3.Қоңыратбаев Ә. Әдебиетті оқыту методикасының очерктері. Алматы, 1962. 
4.Қазақ әдебиеті пәні бойынша қазақ мектептеріне арналған бағдарлама. V  – 
IX,  X – XI  сыныптар, - А., 2013. 
5.Ақшолақов  Т.  Шығарманың  кӛркем  айшықтарын  таныту  /әдістемелік 
нұсқаудық/ А., Рауан, 1998.   
 
Қосымша: 
1.Бітібаева Қ. Әдебиетті оқыту әдістемесі А., Рауан,1997. 
2.Беленький Г.И. Приобщение к искусству слова. Москва:Прос.,1990. –192. 
3.Алпысбаев  Қ.  Кӛркем  шығарманы  жанрлық  жағынан  талдау  //  Қазақ  тілі 
мен әдебиеті, 1991. - № 1. 
 
 

156 
 
ІІІ. 2.ЛИРИКАЛЫҚ ШЫҒАРМАЛАРДЫ ОҚЫТУ ЖОЛДАРЫ 
 
1.Жалпы  білім  беретін  мектептерде  лирикалық  шығарманы  оқытудың 
дидактикалық мақсат, міндеттері. 
2.Лирикалық  шығармалардың  ӛзіндік  ерекшелігі,  оны  талдауда 
оқушының таным белсенділігін аттыру жолдары.  
3.Мектепте оқылатын шығармалардың тақырыптық қырлары.  
4.Лирикалық шығармадағы пейзаж жанры. 
5.Лирикалық шығармаларды оқытуда кіріспе  жұмыстардың маңызы.  
Жалпы  білім  беретін  мектептерде  лирикалық  шығарманы 
оқытудың дидактикалық мақсат, міндеттері. Жалпы білім беретін  қазақ 
мектептерінің  бастауыш сыныптарынан  бастап  жоғарғы  сыныптарына  дейін 
қазақ  әдебиетінен  берілетін  білім  мазмұнының  тӛрттен  бірін  лирикалық 
шығармалар құрайды. Яғни, мектепте әліппеден  әдебиеттің тарихи  курсына 
дейін  жалғасатын  әдеби    білім  беру  сатысында  лирикалық  шығармалар 
кеңінен  оқытылады.  Дегенмен  осы  тектес  шығармаларды  оқытудың  мақсат, 
мүддесі,  әдіс-тәсілдері  әр  сыныпта  әртүрлі.  Бастауыш  сыныпта  оқытылатын 
ӛлең  шумақтары  оқушыларға    кӛркем  сӛзбен  жасалатын  ӛмір  кӛріністерін 
түсінуге, сол арқылы қоршаған орта ерекшеліктерін жете тануға кӛмектеседі. 
Жылдың  тӛрт  мезгілі,  олардың  ӛзіндік  ерекшеліктері,  табиғат  сырлары 
түсіндіріледі.  Ӛлеңді  түсініп  оқуға,  жүргізіп  оқуға,    жаттауға  бейімделеді. 
Сондықтан  бастауыш  сыныптардағы  берілетін  лирикалық  шығармалардың 
дені жаттауға лайықталады да баланың есте сақтау қабілетін шыңдап, зейіні 
мен есінің ұзақтығын, беріктігін қалыптастыруға да ӛзіндік үлесін қосады. 
Орта  буын  сыныптарда  ӛлеңнің,  ӛнердің  сиқырлы  күшін,  кӛркемдік 
ерекшелігін,  кең  дүниетанымын    байқатуға  бағытталады.  Сол  арқылы 
оқушыларға  эмоциялық  ықпал  етуге,  сезім-күйін  тәрбиелеуге,  шығармашы-
лыққа  жол  ашуға    күш  салынады.  Айтушының  сезім-күйіне  оранған  ӛлең 
үлгілері  арқылы    қарасӛзбен  жазылған  шығарма  мен    ӛлең  туралы  алғашқы 
ұғымдары  қалыптасады.    Ӛлең  мазмұнындағы  сыртқы  әлем,  қоршаған  орта 
сырларын түсіне бастайды.   
Жоғарғы сыныпта лирикалық шығармалар белгілі бір   тұлғаның  әдеби 
мұрасына  қатысты  оқытылады.  Аталған  сыныпта  оқушылар  ӛлең  мағынасы 
мен мәнін, тақырыбы мен идеясын, лирикалық қаһарманның сезім толқынын 
ұғынуға,  ӛзінше  ой  толғап,    пікір  пайымдауға,    салыстырулар  мен  сыни 
кӛзқарастарға    кӛбірек  назар  салады.  Лирикалық  жанрдың  ерекшелігіне 
қатысты  нақты  тұжырымдар  кӛп.    В.  Г.  Белинский:  «Лирика  –  поэзияның 
жаны»,– деп түйеді. «Лирика қандай болса идеяны, ішкі сезімді қамти алады. 
Лирика  мылқау  түйсікке  тіл  бітіріп,  образ  береді,  оларды  ыстық  кеуденің 
қысымынан кӛркем ӛмірдің тың ауасына шығарып, ӛзгеше ӛмір сүргізеді»
1
 – 
деп, лирикалық шығарма табиғатын айқындай түседі. 
                                                           
1
 Белинский В.Г. Избранное. Эстетика и литературная критика М., 1950, 473 с. 

157 
 
Әдіскер-ғалым Ә.Қоңыратбаев: «Лирикалық ӛлең- жырлардың тағы бір 
ерекшелігі  –  кӛлемі  шағын  келіп,  ой  тұжырымдалып  айтылатындықтан, 
сӛздің мәндік және мағыналық қасиеті, салмағы арта түседі»,-  дейді
1
.   
Лирика  кӛне  жанр  ретінде  әдебиеттану  ғылымында  кӛп  зерттелгені 
мәлім.  Ал  мектепте  лирикалық  шығармаларды  оқыту  мәселесін  зерттеген 
әдістемелік  еңбектерден  айтар  болсақ,  негізінде  әдебиетті  оқыту 
әдістемесінен  жазылған  зерттеу  еңбектерінде  лирикалық  жанр  сырт  қалған 
емес.  Аталған  жанрды  оқыту  мәселесін    қарастырған  арнайы  зерттеулер  де 
бар.  М.А.Рыбникова,
2
  В.В.Голубков,
3
  Н.И.Кудрящев,
4
  В.А.Никольский,
5
 
З.Я.Рез
6
 т.б. еңбектерінде лирикалық шығармаларды оқыту  мәселелерін жан-
жақты қарастырады. Қазақ әдебиетін оқыту әдістемесі аясында да әдістемелік 
еңбектер,  зерттеу  еңбектері  жарық  кӛрді.  Атап  айтсақ:  Ж.Нұрмаханов, 
Ә.Дайыровалардың  «Орта  мектепте  лириканы  оқыту»
7
  атты  оқу  құралы 
жарияланған.  Оқу  құралында  лирикалық  шығармаларды  оқытудың  кейбір 
әдіс-амалдары  кӛрсетіліп,  лирикалық  шығармаларды  оқытуға  байланысты 
сабақ  үлгілері  берілген.  Бұдан  ӛзге  Д.С.Аңсабаевтың  «Орта  мектептің  5-9 
сыныптарында  лирикалық    шығармаларды  оқыту» 
8
атты  ғылыми-зерттеу 
еңбегі 
жарияланды. 
Әдістемелік 
зерттеу 
еңбегінде 
лирикалық 
шығармалардың  ерекшелігі  сипатталып,  оны  оқытудың  әдіс-амалдары 
қарастырылған. Еңбекте кӛбіне дәстүрлі оқыту жүйесі негізге алынады.   
Әдебиетті  оқыту  әдістемесі  ғылымында  жеке  қаламгер  шығарма-
шылығын  оқыту  әдістемесінен  жарық  кӛрген  ғылыми  зерттеу  еңбектерінің 
бір  қатарында  лирикалық  шығармаларды  оқыту  әдіс-тәсілдері  сӛз  етіледі. 
Атап  айтар  болсақ:    Ә.Дайырова.  «Орта  мектепте  I.  Жансүгіровтің  твор-
чествосын оқыту»; (1969)
9
 Б.Д. Жұмақаева «Абай  Құнанбаев шығармаларын 
қазақ  мектептерінің  5-8  сыныптарында  оқыту  әдістемесі»  (2003);
10
 
Н.Дӛкенова  «М.Жұмабаев  шығармашылығын  оқыту  әдістемесі»  (2006)
11
 
сияқты  ғылыми-зерттеу  еңбектерінде  зерттеу  нысанына  алынған  қаламгер 
                                                           
1
 Қоңыратбаев Ә. 4-7 кластарда әдебиетті оқыту методикасы. А.,  Мектеп, 1987. 4-5 б. 
2
 Рыбникова М.Н. Очерки по методике литературного чтения М., 1971 -72 б. 
3
 Голубков В.В. Методика преподавание литературы. М., 1962. 81-82 с. 
4
 Кудрящев Н.И. Взаимосвязь методов обучения на уроках литературы. М.,1977 -39 с. 
5
 Никольский В.А. Методика преподавания литературы в средней школе. М., 1971 -
48-49 с. 
6
 Рез З,Я. Изучения лирики в школе ІҮ-ҮІІ классы. М.,  1968. -21-23 с.
  
7
 Нұрмаханов Ж., Дайырова Ә. Орта мектепте лириканы оқыту. А., Рауан. 1991.  
8
 Аңсабаев Д.С. Орта мектептің 5-9 сыныптарында  лирикалық шығармаларды оқыту. 
пед. ғыл. кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. А., 2003. 
9
 Дайырова Ә. Орта мектепте I. Жансүгіровтің творчествосын оқыту. –А.,1969.  
10
 Жұмақаева Б.Д. Абай Құнанбаев шығармаларын қазақ мектептерінің 5-8 сыныпта-
рында оқыту әдістемесі. Пед. ғыл. кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындал-
ған диссертация. А., 2003. 
11
 Дӛкенова Н. М. Жұмабаев  шығармалшылығын оқыту әдістемесі. Пед. ғыл. 
кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация.– А., 2006;