57
7-дәріс
Тақырып: Көліктік мекемелердің салалық АБЖ.
Тақырып жоспары:
7.1 Теміржол көлігін автоматтандырылған басқару жүйелері.
7.2 Əуе көлігін автоматтандырылған басқару жүйелері.
7.3Теңіз және өзен көлігін автоматтандырылған басқару жүйелері.
7.4 Құбыржол көлігін автоматтандырылған басқару жүйелері.
7.5
Автоматтандырылған
ақпараттық-анықтамалық
жүйелер
«ДИСКОР».
7.1 Теміржол көлігін автоматтандырылған басқару жүйелері.
Теміржол көлігі – локомотивті немесе моторвагондық тартым арқылы
рельс жолдары бойынша вагондармен жолаушылар және жүктер тасымалын
орындайтын көлік түрі.
Көліктің барлық түрлері ішінде көптеген елдерде жетекші орынды
теміржол көлігі иеленеді, бұл оның әмбебаптылығымен түсіндіріледі. Ол
экономиканың барлық салаларында қызмет көрсетеді және барлық климаттық
зоналарда және жылдың кезкелген мезгілінде халықтың тасымалға деген
қажеттіліктерін қанағаттандырады.
Теміржол көлігінің негізгі артықшылықтары:
− жоғары тасымалдау қабілеттілігі;
− салмақты жүктерді үлкен қашықтықтарға тасымалдау тиімділігі;
− салыстырмалы жоғары жылдамдықтар;
− сенімділік пен қауіпсіздік;
− тасымалдаудың өзіндік құнының төмендігі;
− басқа көлік түрлерімен салыстырғанда, қоршаған ортаға әсері аз.
Əрбір ел тасымалдарының жалпы көлеміндегі теміржол көлігінің үлесі
экономикалық-географиялық, демографиялық және басқа да факторларды
ескере отырып қалыптасады:
− табиғи ресурстар мен өндіру күштерінің орналасуы;
− халықтың саны;
− аумақ көлемдері,
− қатпайтын су жолдарының болуы.
Қазақстан мемлекеті 7 млн кмІ ауқымды аумақты қамтиды, халық төмен
тығыздықпен шоғырланған, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық орталықтары
бытыраңқы орналасқан, сонымен қатар, әлемдік нарықтан алыс. Сондықтан,
дамыған көлік жүйесін иелену Қазақстан үшін өте маңызды.
Қазақстандағы теміржол көлігінің маңызы өте жоғары. Қазақстанның
темір жолдары елдің жүк айналымының 68 % және жолаушылар ағымының
57% жоғары пайызын қамтамасыз етеді. Қазақстандағы темір жолдардың
ұзындығы 15 мың км асады. 15 түйіспе пункттер (Ресеймен 11, Өзбекстанмен 2,
Қырғызстанмен 1, Қытаймен 1 Қазақстанның теміржол жүйесін көршілес
мемлекеттермен байланыстырады. Ресей мен Қазақстанның теміржол
58
жүйелері өте тығыз байланысты.
Қазақстан жалпы ұзындығы шамамен 15 мың километрді құрайтын темір
жолдың тарамдалған желісіне ие; олардың 6 мыңы екі жолды және шамамен 5
мыңы – электрлендірілген. Басты жолдардың ұзындығы - 18,8 мың км, бекеттік
және арнайы жолдар - 6,7 мың км. Теміржол саласында 125 мыңнан астам адам
қызмет етеді, бұл шамамен Қазақстан халқының 1%-ын құрайды. Желінің
үлкен бөлігі Қазақстан темір жолдарының басқаруында, қалған бөлігі Оңтүстік-
Орал темір жолдарының басқаруында. Қазақстанның темір жолдарының
сұлбасы 18-суретте көрсетілген.
18-сурет. Қазақстанның темір жолдарының сұлбасы
Қазақстан көлігін 2015 жылға дейін дамыту стратегиясы шегінде жаңа 1
600 км салынып және қолданыстағы темір жолдардың 2700 км
электрлендіріледі.
Алғаш рет теміржол бүгінгі күнгі Қазақстан жерімен 1893-1894 жылы
өтті. Бұл тар соқпақты (1000 мм) Покровская Слобода – Орал темір жол желісі
еді, жалпы ұзындығы 369 км, олардың 113 км Қазақстанда төселді. Сонымен
қоса, Трансібір теміржол магистралінің 190 км Петропавлоск қаласы маңында
Қазақстан арқылы өтті.
59
Бірақ осыған қарамастан, Қазақстандағы теміржол көлігінің негізі
қаланған жылды 1904 жыл деп есептеу қабылданған, осы жылы ұзындығы 1668
км Орынбор-Ташкент магистралінің құрылысы басталған. Теміржол желісін
бойлай қалалар мен өнеркәсіп орталықтары өсті: Ақтөбе, Орал, Түркістан,
Қызылорда, Арал және т.б.
1914-1924 жылдары Арыс-Пишпек Жетісу жолы салынған – болашақ
Түрксібтің бөлігі, 1915 жылы - Челябинск-Трроицк-Қостанай магистралі
салынды. Қазақстан жеріне 1915-1917 жылдары ұзындығы 122 км Алтай темір
жолы (Новосибирск-Семей) төселді. Сонымен қоса, Қазақстанның солтүстік-
шығысында 1918 ж. дейін 117 километрлік ені қалыпты Воскресенская жолы
Екібастұз Воскресенская пристань (Ермак, қазіргі Ақсу) қызмет етті, ал
орталық Қазақстанда 40 километрлік тар соқпақты Қарағанды – Спасск зауыты
жолы мен 120 километрлік Байқоңыр көмір кені – Қарсақбай жолдары қызмет
етті.
1918 жылға қарай Қазақстан жеріндегі темір жолдардың жалпы ұзындығы
2 575 км-ге жетті.
Кеңестік кезеңдегі алғашқы теміржол құрылысы 1920-1922 жылдары
салынған Петропавловск-Көкшетау учаскесі болды. Ол кейін 1926–1931
жылдары Курорт-Бурабай және Ақмола бекеттері арқылы Қарағандыға дейін
жалғастырылған еді, оның жалпы ұзындығы 700 км-ден асты. 1924 жылы
Құлында-Павлодар теміржол желісі салынды. Эмбаның мұнай кәсібін дамыту
үшін 1926 жылы тар соқпақты Гурьев-Доссор жолы салынды.
1927–1930 жылдары жалғасқан дәуір оқиғасы жалпы ұзындығы 1444 км
құрайтын Түркістан-Сібір магистралінің құрылысы болды. Ол Қазақстанды
Сібірмен байланыстырды және республиканың экономикалық дамуына және
көптеген шөл жерлердің игерілуіне әсер етті.
1930 жылдары келесі учаскелер салынды: Қарағанды-Балқаш (490 км)
(Орталық Қазақстан), Шымкент-Ленгер (Қазақстанның оңтүстігі), Локоть-
Защита (235 км) (қазақстандық Алтай), кейін Лениногорск пен Зыряновскіге
дейін жалғастырылған.
1936–1939 жылдары Қазақстанды Орталық Ресеймен байланыстырған
Саратовқа шығатын Орал-Илецк учаскесі салынды.
Ұлы Отан соғысы жылдары стратегиялық маңызды теміржол
магистральдарының құрылысы жалғасты, мысалы: Эмба мұнай кәсіптерін
Оралмен байланыстырған және Ресейдің бірқатар аймақтары арасындағы
қатынасты жақсартқан Гурьев – Кандагач-Орск (1936–1944) магистралі;
негізінен Қарағанды көмірінің Оңтүстік Оралға тиімді жеткізілуін қамтамасыз
еткен Ақмола-Қарталы (1939–1943) желісі; Көксу-Текелі-Талды қорған және
Атасу-Қаражал учаскелері. Қазақстандық болат магистральдарының ұзындығы
10 мың км жетті. Ұлы Отан соғысы кезеңі Қазақстанның темір жолдарында
жылжымалы құрамды және жол шаруашылығын жөндеу бойынша өндірістік
базаның жасалуымен де ерекшеленген.
Достарыңызбен бөлісу: |
