13. Митоз фазалары мен биологиялық маңызына қысқаша сипаттама беріңіз.
Митоз – жасушаның бөліну кезеңі, ол 4 фазадан – профаза, метафаза, анафаза, телофазадан тұрады. Митоздың жалпы ұзақтығы 30-40 мин.
Профазада – жасуша ядросының хроматин жіпшесі ширатылып, тығыздалып жуандап, микроскоп арқылы көруге болатындай, жіпше тәрізді құрылымдарға - митоздық хромосомаларға, конденсацияланады. Бұл кезде әрбір митоздық хромосома бір-бірінен жабысқан екі хроматидадан тұрады. Олар когезин деп аталатын ақуыз арқылы байланысқан.
Хромосомаларда РНҚ синтезі толығымен тоқтатылады, рибосома гендерінің активсізденуі нәтижесінде ядрошықтар толығымен жойылады, біртіндеп ядро қабықшасы ыдырап бұзылады:
-ядроның ішкі мембранасымен байланысқан ядро ламинасы, оның негізін құрайтын ядролық филаменттердің деполимеризациялауы салдарынан ыдырайды, ал ядро мембраналары ұсақ көпіршіктерге бөлшектенеді. Осы сияқты құбылыс цитоплазмадада байқалады, яғни эндоплазмалық тор, гольджи кешені везикулаларғы ыдырайды. Әрқайсысы жұп центролядан тұратын екі диплосома жасуша полюстеріне қарай біртіндеп ығысып жылжиды және бөліну жіпшелерін қалыптастыра бастайды. Рибосомаларды ақуыз синтезі төмендейді.
Метафазада – митоздық хромосомалардың конденсациялануы ең жоғарғы деңгейңне жетеді және олар юөлінуші жасушаның жкваторлық жазықтығына шоғырланады. Хромосома хромотидаларын өзара байланыстыратын когезин кешені бұзылады және метафаза аяғында хромотидалар бір-бірінен азды көпті ажырайды, олар тек сырт көзге ғана байланысқан күйде болады.
Тубулин ақуызының полимерленуі арқылы бөліну жіпшесінің қалыптасуы толық аяқталады. Оның құрамына 3 түрлі микротүтікшелер кіреді:
1: кинетохорлық- центромера айналасындағы ерекше ақуыз кешені – кине тахорлардан басталатын және хромотидаларды байланыстыратын микротүтікшелер;
2: полярлық – бір диплосомадан басталып, бөліну жіпшесінің ортасына қарай бағытталған және қарама – қарсы полюс микротүтікшелерімен жанасатын микротүтікшелер;
3: астралдық – диплосомалардан жасуша беттеріне бағытталған микротүтікшелер;
Анафазада – хромотидалар конденсацияланған күйде болып, бір – бірінен байланысын толық үзіп, бөлінуші жасушаның қарама – қарсы полюстеріне қарай тартыла бастайды. Бұл кезде олар центромералық учаскелерімен тиесілі полюске, ал теломерлік учаскелермен жасуша экваторына қарай бағытталған болады.
Бір – бірінен ажырасқан хромосомалардың қозғалып жылжуы бірнеше факторларға негізделеді:
А) бөліну жіпшесінің микротүтікшелер ұзындығының өзгеруіне:
-кинетахорлық микротүтікшелердің қысқаруына;
-полярлық микротүтікшелердің ұзаруына;
Б)ақуыз-транслокаторлар әсеріне:
-олардың кейбіреулері хромосомаларды кинетахорлық микротүтікшелер бойымен жылжытады;
-екінші біреулері полярлық микротүтікшелерді қарама-қарсы бағыттарға жылжытады.
Телофазада- жасуша полюстеріне қарай жылжып қозғалушы хромосома жиынтығы өздерінің диплосомасына жақындап барып тоқтайды.
Профаза кезінде ядро мембранасының ыдырауы нәтижесінде түзілген көпіршіктер хромосомалармен қосылады. Олардың қабырғасына ядроның поралық кешені қыстырылады. Ол арқылы аралық филаменттерді қалыптастырушы ақуыздар көпіршіктерге енеді де ядро ламинасын пайда етеді. Осының нәтижесінде көпіршіктер өзара қосылады. Алғаш әрбір хромосома айналасында қос қабат қабықша пайда болады, яғни кариомералар деп аталатын көптеген мини – ядролар түзіледі. Олардың әрқайсысы өзінің диплосомасымен байланысқан болады. Кейінірек диплосомамен байланысқан кариомералар өзара қосылып жаңадан екі ядро түзеді. Хромосомалар біртіндеп кері ширатылып босап ұзарып жіңішкереді және ядрошықты қалыптастыра бастайды. Телофазаның аяғында цитокинез орын алады, яғни цитоплазма екіге бөлінеді. Ақырында екі жаңа жасуша түзіледі. Циткинезден кейін жасушада эпт, гольджи кешені т.б. органеллалар қалпына келеді.
Митоздың биологиялық маңызы зор. Көп жасушалы ағзаларда генетикалық материал сақталмаса, мүшелер мен ұлпалардың құрылыстары мен қызметі тұрақты болмас еді. Митоз тіршілік үшін қажетті мынадай құбылыстарды қамтамасыз етеді: эмбриондық даму, өсу, зақымданғаннан кейінгі органоидтер мен ұлпаларды қайта қалпына келтіру, ұлпалардың қызметі кезінде тіршілігін жойып отыратын жасушалардың орнын толықтыру (тіршілігін жойған эритроциттердің, түлеген тері, ішек эпителиі жасушаларының орнын алмастыру).
Митоз жолымен дене жасушалары бөлініп, саны көбейеді. Үздіксіз жүретін митоздық бөлінуде төрт фаза анықталады. Митоздың маңызы -жаңа пайда болған екі жасушаға бірдей генетикалық ықпалы
Достарыңызбен бөлісу: |
