|
 №3 Аралық бақылау сұрақтары Канцерогенез, канцерогенез процесіне қатысатын гендер тобы
|
| бет | 24/24 | | Дата | 08.10.2022 | | өлшемі | 1,36 Mb. | | #39563 |
| №3 Аралы ба ылау с ра тары24. Канцерогенез, канцерогенез процесіне қатысатын гендер тобы.
Адамның, шамамен 30 мыңдай гендер ішінен тек 120-150-і ғана және кейбір вирустар гендері, онкогенезге қатысады. Онкогенезге қатысы бар гендерді бірнеше топқа бөледі:
Мутаторлық гендер – олардың белсенділігі төмендеген кезде жасушада мутациялардың жинақталу қарқыны күрт өседі. Бұл типке ДНҚ күйін бақылау жүйесінің гендері және оның бұзылыстарын репарациялайтын гендер жатады.
Кейбір вирустардың ісік пайда ететіндігі дәлелденген және олардың бәріне ортақ міндетті ерекшелік, ол вирус геномының жасушаның бір хромосомасына жалғануы болып табылады.
Папова вирусы – бұлардың геномы сақиналанған қостізбекті ДНҚ болып табылады және ол зақымдалған хромосомасымен қосылмай ақ, өзбетінше дербес қызмет ете алады. Мұндай онкогендерге папова – вирустың t және Т-гендері жатады. Олар қалыпты жағдайларды вирус ДНҚ-сының репликациясын іске қосады, ад қожайын хромосомасымен қосылғаннан кейін, олардың өнімдері жасуша ДНҚ-сының бақылаусыз репликациялануын стимулдау қабілетіне ие болады.
Ретровирустар – бұлардың геномында РНҚ-ның (+) тізбегі болады. Олардың қызмет етуі үшін РНҚ міндетті түрде қожайын хромасомасымен қосылуы қажет. Бұл кезде төмендегідей құбылыстар бірізділігі орын алады:
А) Кері транскрипция – РНҚ-ның (+) тібегін матрица ретінде пайдаланып ДНҚ-ның (-) тізбегінің синтезделуі б) пайда болған РНҚ-ДНҚ буданынынан вирус РНҚ-сының ыдырап жойыдуы в) ДНҚ-ның (-) тібегінен (+) тізбегінің синтезделі және сақиналы қостізбекті ДНҚ пайда болып, жасуша ядросына енуі д) Вирус гендерінің транскрипциялануы; пайда болған РНҚ-ның (+) тізбектерінің кейбіреулері вирус ақуыздарының синтезделуі үшін а-РНҚ қызметін атқарса, екінші біреулері басқа ақуыздармен бірлесіп жаңа вирус түйіршіктерінің пайда болуына қатысады. Кейбір вирус ақуыздары онкогендік әсер етуә мүмкін, мысалы: Раус саркосомасы геномында небәрі 4 ген болады, оның біреуі u-src гені адамдардың SRC геніне өте ұқсас. Олардың екеуі де сигналдың мембрана интегриндерінен МАПК каскадына берілуіне қатынасатын рецепторлық емес тирозинкиназыны өндіреді.
Протоонкогендер – жасушаның қалыпты гендері. Олар жасуша тіршілігінде маңызды қызметтер атқарады, бірақ қызметтерінің өзгеруі не бақылаусыз, беталды, экспрессиялануы нәтижесінде қауіпті онкогендерге айналады. Протоонкогендердің онкогендерге айналуы 2 жол арқылы жүзеге асуы мүмкін: біріншісі – онкоген өнімінің көбеюі (амплификация) арқылы, ал екіншісі – протоонкогендердің кодтаушы бірізділігінде пайда болған нүктелі мутациялар не транслокациялар арқылы
Протоонкогендердің активтенуі жасушанын стресс жагдайларында. корганыстык реакция ретінде, протоонкогендер амплификациясы (көшірмеленіп көбеюі) аркылы да жүзеге асуы мумкін. Бүл кезде жасушада протоонкоген кешірмелерінін саны бірнешеуден жүздеген данаға дейін жетеді. Кейбір онкогендердің амплификациясы (әсіресе myc) нейробластома және өкпенін үсақ жасушалы рак ауруларында байкдлады.
Мутациялар себебінен протоонкогендердің онкогендерге айналуы әсіресе ras гендері тобында жиі байкалады: Ha-ras, Ki-ras, N-ras. Ras гендерінің мутациясы рак ауыруынын, шамамен 30% түрлерінде кеэдеседі.
Қатерлі ісіктерде әртүрлі типті хромосомалык аберрациялар (бүзылыстар), көптеп кездеседі. Кейбір хромосомалык аберрациялар (бүзылыстар), әсіресе транслокациялар, хромосоманын протоонкогендері орналаскан учаскелерінің қайта қүрылуына алып келеді. Осынын нәтижесінде биохимиялык кызметтері өзгерген, химерлік гендер пайда болады.
Супрессор гендері, калыпты жагдайда, жасуша бөлінуін бастырмалайды. Олардын көпшілігі аутосомды-доминантты күйінде болады. Демек, жасушанын калыпты бөлінуі үшін супрессор генінін калыпты бір аллелінін өзі жеткілікті.
Супрессор гендсрінің ішінен жақсы эертгелгені-ретинобластома
гені- Ретинобластома- көздің торлы кабатының жасушаларьшан басталатын көз ісігі ауруы. Бүл балаларда жиі кездеседі, онын жиілігі шамамен 40% тең. Жанүялық жағдайларда (бір жанүя мүшелерінде кездеседі) түқым қуалайтын ретинобластома кездің екеуінде де көгтгеген ісіктердін пайда болуымен сипатталады. 60% жағдайларда ретинобластома кездейсок, түқым куаламайтын, күйде кездеседі. Ретинобластоманын кездейсок түқым куаламайтын формасы, бір көздің закымдануы және жекелеген ісіктердін панда болуымен сипатталады.
Ретинобластоманын жанүялык (түкым қуалайтын) жэне кездейсоқ (түкым куаламайтын) формаларының дамуынын айырмашылығьшын тетіктерін (механизмш) түсшдіру үшін Кнудсон 1971 ж. канцерогенездін қосалкы тетіктері (механизмі) гипотезасын үсынды. Онын мәні мынада: аурудын дамуы үшін ретинобластома генінің екі аллелінде
де өзгерістер (мутация) пайда болуы кажет. Түқым қуалайтын формасында алғашкы мутация жыныс жасушасында пайда болады және ол түқым қуалайды. Сол генде не оның айналасында пайда болатын екінші мутация, дамып келе жаткан көздің тор қабатыныц сома жасушасында түзіледі. Бүл жасушалар саны өте көп болғандыктая (шамамен 1 млн.) екінші мутацияның пайда болу ыктималдыгы әжептеуір жогары болады. Ал осы ген мутациясынык жиілігі-0,5-1,5 105 тең. Сонымен, көптеген гетерозиготалы тасымалдаушыларда ата- аналарыиан алынган мутацияга, сома жасушасында пайда болган мутация қосылып, ісік үдерісі дамиды. Кейбір гетерозиготалы
тасымалдаушыларда соматикалык мутация пайда болмай, ісік дамьшайды.
Ретинобластома гені клонданған жэне секвенденген. Онын өнімі- pRe ақуызы фосфорсызданган күйінде, Е2Ғ-ДР-транскрипция факторымен байланысып, оны активсіздендіреді. Белсенді Е2Ғ-ДР- жасушаның Gl-кезеңінен S-кезеңге өтуі үшін қажет. Ал егер pRB циклинтәуелді киназа аркылы фосфорланса Е2Ғ-ДР активтеніл жасуша бөлінуін стимулдайды. Егер рЯв гені мутацияланса оньщ ақуызы Е2Ғ-ДР ақуызын активсіздендіру қабілетінен айырылады жэне жасуша бакылаусыз бөлінеді. Сондықтан да ретинобластома генін ісік өсуінің супрессоры гені деп атайды.
Достарыңызбен бөлісу: |
|
|
