Ќазаќстан республиканыњ білім жєне ѓылым министрлігі

ПӘНІНІҢ ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

5В050800 «ЕСЕП ЖӘНЕ АУДИТ» МАМАНДЫҒЫ ҮШІН

ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

Семей 2013

1. 
   ГЛОССАРИЙ
   

2. 
   ДӘРІСТІК МАТЕРИАЛДАР
   

Дәріс сұрақтары

1. 
   Экономикалық талдаудың мазмұны.
   
2. 
   Экономикалық талдаудың пәні мен объектісі.
   

1.Экономикалық талдаудың пәні шаруашылық қызметінің нәтижесі бөлу себептерден және өзгерістен құралады. Кәсіпорын шаруашылық қызметінің себеп салдарына байланысты эконимкалық мән –мағынасын анықтау рұқсатымен, оның жеткен нәтижеге дұрыс баға беру, өндірістің резервтік тиімділігін жоғарлату жоспарлау және басқару шешімдерді қабылдауға мүмкіндік береді.

Сондықтан, экономиканың анықталуы және процесстері экономикалық талдаудың пәннің себеп –салдарынан байланысты болады.

Экономикалық талдаудың мазмұны бұл кәсіпорынның өндірістік бағдарламаның мақсатын қабылдауы, оптималды басқару шешімдерін толығымен қабылдауын, ішкі резервтерін және экономикалық ақпаратты шаруашылық субъектінің талдамалық функциясын жан –жақты және тереңдетіп анықтау.

Талдаудың негізгі мақсаты –шаруашылық субъектінің функциясының тиімділігін жоғарлату және сондай –ақ жоғарғы резервтерді іздестіру.

Талдаудың негізгі мақсатына жету үрдісі келесі міндеттері шешіледі:

• 
  экономикалық заңдардың орындалу сипатын анықтау, заңдылықты белгілеу және нақты шартты үрдісі мен экономикалық тенденциясының анықталуы.
  
• 
  Бизнес жоспар мен нормативтердің ғылыми – экономикалық негізділігін жоғарлату.
  
• 
  Берілген жоспардың нысаны және жан –жақты орындалуын нормативтік мөлшерін бақылау, өнімнің сапасын және құрылымын анықтау.
  
• 
  Ғылым жетістіктері мен практиканың және озық тәжірібие анықтау негізінде өңдірістің жоғарғы тиімділік резервін іздестіру.
  
• 
  Қаржылық және еңбек ресурстарын қолданған материалдардың экономикалық тиімділігін анықтау.
  
• 
  Шаруашылық нәтижелерді болжау.
  
• 
  Коммерциялық тәуекелдікті зерттеу.
  
• 
  Маркетингтік талдауды салыстыру
  
• 
  Аналитикалық материалдарды оптималдық басқару шешімдері таңдау үшін дайындау және ағымдағы қызметтің корриктировкасымен байланысты стратегиялық жоспарды әзірлеу.
  

2.Экономикалық әдебиетте талдаудың әр түрлі тән сипатына классификацияланады:

Салаға байланысты талдау сала бойынша және салааралық болып бөлінеді.

Мерзіміне қарай талдау алдын ала және кейінгі (тарихи, ретроспективтік).

Кеңістікке қарай талдау ішкі шаруашылық және шаруашылық аралық.

Басқару субъектінің классификациялық талдауы негізгі мағынаны білдіреді.Шаруашылық қызметі (басқару жүйесі жеке жүйелерден тұрады: экономикадан, техникадан, технологиядан және т.б.).

Экономикалық талдаудың схемасы.

Негізгі экономикалық талдаудың әдістік элементі негізінде техникалық қабылдау және талдау әдістері әр түрлі зерттеу деңгейде қолданылады. Олар:

• 
  Алғашқы өнделген жиналған ақпарат (жүйелендіру, тексеру, топтау);
  
• 
  Зерттелген объектінің заңдылық дамуы және зерделеу жағдайы.
  
• 
  Кәсіпорын қызметінің анықталған фактордың нәтижеге әсері.
  
• 
  Өндірістің келешек резервтердің тиімділігі жоғарлау және қолданылмаған есептеу жағдайы.
  
• 
  Кәсіпорын қызметінің кешенді бағалау және талдау нәтижені қорытындылау;
  
• 
  Басқару шешімдері, элементтік даму және экономикалық жоспарды негіздеу.
  

1. 
   Экономикалық талдау пәні нені білдіреді ?
   
2. 
   Экономикалық талдаудың міндеттері.
   
3. 
   Экономикалық талдауы қай себептен топталады ?
   

Дәріс сұрақтары

1.Экономикалық талдау әдістерінің түсінігі.

2.Экономикалық талдаудың сипаттамалық ерекшеліктері.

1) көлденең талдау;

2) тікелей талдау;

3) трендтік талдау;

4) салыстырмалы талдау;

5) факторлық талдау;

6) қаржылық коэффициенттер әдісі.

Көлденең (уақытша) талдау - есеп берудің әрбір позициясын өткен кезеңі-мен салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік есептің түрлі баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға мүмкіндік береді.

Тікелей (құрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қоры-тынды көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағын анықтауға мүмкіндік береді. Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнын-дағы, яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар.

Тікелей және көлденең талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады. Сондық-тан да есептік бухгалтер үлгі құрылымы секілді оның жеке көрсеткіштерінің динамикасын да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.

Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алынатын базистік жыл деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын есеп-теуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп позициясын бір қатар өткен кезендермен салыстыруды және трендті, яғни жеке кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған көрсеткіш негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді. Трендтің көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы қалыптасады, одан кейін перспективті, бол-жамдық талдау жүргізіледі.

Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек таралған әдісі әр түрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану болып табылады.

Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу кезінде шамалардың біреу бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке қатынас ретінде көрсетеді. Қаржылық коэффициентерді есептеу баланстың жеке баптарының арасында болатын өзара байланыстарға негізделген. Олар кәсіпорынның қаржылық жағдайын кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база болып табы-лады және де олар талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын құбылыс-тарды ашуға мүмкіндік беретін екі шаманың арасындағы өзара математикалық қатынастарды көрсетеді.

Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың пайдалылығы оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады. Бұл – қатынастарды талдаудың ең қиын аспектісі, себебі ол осы қатынастардың қалыптасуының ішкі және сыртқы факторларын білуді талап етеді, мысалы, саладағы жалпы экономика-лық жағдайлар, кәсіпорын басшылығының саясаты және басқалар.

Қатынастарды үлкен байыптылықпен талдау кажет, өйткені тек бір ғана фактор алымына да, бөліміне де әсер етуі мүмкін. Негізінен қатынас деңгейі өткен кезеңдегі, теориялық дәлелденген салалық қатынаспен салыстырылады. Қатынасты талдау болашаққа бейімделуі тиіс.

Қатынасты талдаудың ролін асыра бағалаудың да кажеті жоқ, себебі олар-дың әмбебап мәні болмайды және диагностика үшін индикатор болып табылмайды. Әлдеқайда тереңдетілген талдау, қатынас негізінде жасалған шешімдерді әрқашан қолдай бермейді, себебі олардың деңгейіне келесілер әсер етеді, жекелеген кәсіпорындардың ерекшіліктері орташа салалық мәліметтер.

Сондай-ақ, өткен жылдардағы нақты қол жеткізілген деңгейдің қолайсыз болуы немесе оның сол өткен жылдар жағдайы үшін қолайлы болып, бірақ қазіргі және болашақтағы жағдайлар талаптарына сәйкес келмеуі әсер етеді.

2.Қаржылық талдауды салыстырмалы көрсеткіштер негізінде жүргізудің шетелдік тәжірибесін механикалық түрде көшіріп алу, көп жағдайда тиімсіз, себебі бұл жағдайда біздің кәсіпорындардың өз ерекшеліктеріне назар аударылмайды. Нәтижесінде бір көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызы туралы берілген кеңестер кейбір кезде расталмайды. Дегенмен, қаржылық жағдайды талдау барысында салыстырмалы көрсеткіштерді зерттеу қажет болады, себебі ол болып жатқан жағдайларды түсінуге және де оларды тек ағымдағы мезетте ғана емес, сонымен қатар болашақта да дұрыс бағалауға мүмкіндік береді. Әлдеқайда кең таралған және зерттелген көрсеткіштерге мыналар жатады: өтімділік, қаржылық тұрақтылық, табыстылық және іскерлік белсенділік.

Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау - бұл фирмалардың, еншілес фирма-лардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша есе-бінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-ақ берілген фирманың керсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштерімен салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып тыбалады.

Жоғарыда керсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайды талдауда эко-номикалық (элиминирлеу, баланстық үйлесу және тағы басқа), сондай-ақ экономикалық және математикалық статистиканың (топтау, орташа және салыстырмалы шама, графиктік және иңдекстік әдістер, корреляция, регрессия және тағы басқа) дәстүрлі тәсілдері қолданылады. Белгілі бір экономикалық ғылым шегінде жасалған түрлі әдістер мен тәсілдерді іскерлікпен пайдалану кәсіпорынның қаржылық жағдайына терең талдау жасауға және шаруашылық субъектісінің қаржылық тұрақтылығын нығайтуға, жағдайын жақсартуға байланысты ұсыныстарды дайындауға мүмкіндік береді.

Айта кеткен жөн, кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жүргізудің дәйектілігі жөніндегі басылып шығарылған әдістемелік зерттеулердегі авторлардың ұсыныстары оқырмандардың назарын аударады.

Қаржылық жағдайды қалай талдау керек деген сұраққа талдау әдістемесін, әрбір шаруашылық жүргізушінің маңызды міндетінің бірі болып табылатын және де кәсіпорынның төлеу қабілеті мен өтімділігіне қосымша баға беруге мүмкіндік беретін мүліктік массаның кұрылымын бағалаудан басталатынын білген дұрыс.

Қаржылық жағдайды және оның есепті кезеңде өзгерісін салыстырмалы аналитикалық баланс-нетто бойынша бағалау, сондай-ақ қаржылық тұрақты-лықты абсолюттік көрсеткіштерін талдау, олардың ойынша кәсіпорынның қар-жылық жағдайын талдаудың басқа бөліктерін дамытуға тиісті оның негізгі бастапқы пунктін құрайды. Баланс өтімділігін талдау, тұрақтылықты талдаудан туындап, ағымдағы төлеу қабілеттілігін бағалап, болашақтағы төлем қабілеті мен қаржылық тепе-теңдіктің сақталу мүмкіндігі туралы қорытынды жасауға тиіс.

Экспресс-талдаудың негізгі мақсаты - бұл шаруашылық субъектісінің даму динамикасын және қаржылық жағдайын бағалау болып табылады. Оның шеңберінде қойылған мақсатқа көр-некті және жай қол жеткізуге мүмкіндік беретін негізгі көрсеткіштердің аздаған санының динамикасына есеп, бақылау және талдау жүргізіледі.

Тереңдетіліп нақтыланған талдау экспресс-талдаудың бөлек тәртібін кеңейтеді, толықтырады және дәлелдейді. Оның мақсаты - шаруашылық субъектісінің қар-жылық жағдайы туралы, оның өткен есепті кезеңде қызметінің нәтижесі, сондай-ақ кәсіпорының болашақтағы даму мүмкіндіктеріне соңғы толық баға беру болып табылады. Осыған байланысты нақтылау дәрежесі аудитордың өзі-нің ықыласына байланысты.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар:

1. Экономикалық талдаудың қандай әдістері бар?

2. Әдістердің өзара байланыстары қандай?

3. Жедел талдау қалай жүргізіледі?

Дәріс сұрақтары

1. 
   Факторларды жүйелендірудің қажеттілігі мен мазмұны.
   
2. 
   Детерминдік және стохастикалық әдістердегі факторларды жүйелендіру әдістері.
   

Факторлық талдау – Детерминделген және стохастикалық зерттеудің қабылдау көмегімен жеке фкторлық көрсеткіштер нәтижесіне әсер ететін талдау.

2.Факторлық талдаудың мақсаттарының бірі – қорытынды көрсеткіштер арасындағы қатынастарды модельдеу болып табылады. Зерттеу объектісі үшін модель құрастыру талдау нәтижелерін нақтылай түседі. Факторлық талдауда детерминирленген және стохастикалық модельдер қолданылады. Детерминирленген факторлық модельдер көмегімен көрсеткіш нәтижелері мен (функциялар) факторлар (аргументтер) арасындағы функционалды байланыстар зерттеледі.

Детерминирленген факторлық жүйелерді модельдеу кезінде мынандау талаптар орындалуы керек.

1. 
   Факторлар мен модельдер абстрактілі шамалармен берілмей, нақты сипатта болу керек.
   

1. 
   Зерттеліп құбылыстың құрамдас бөлігі бола отырып қана факторлар нақты нәтижелер бере алады.
   

2. 
   Өзгерістерді зерттеуге арналған факторлар жүйесі нақты ақпаратпен қамтамасыз ететін сандық өлшемдерде болуы керек.
   
3. 
   Факторлық модель құбылыстың бір ізділігі мен үздіксіздігіне қатысты ырғақты түрде қолданып отырады.
   

Бұлардың қай-қайсысы болмасын зерттеу объектісін қысқартып және кеңейтіп, көлденең және тік түрде, толықтай және жартылау негізде талдауға мүмкіндік береді.

Еңбек ақы қорын факторлық талдау оның өзгеру себептеріне зерттеу жүргізіп, нәтижелерін нақтылай түседі.

Еңбек ақының мерзімдік қоры

Орта тізімдік сан (ОС)

Бір жұмысшының орта жылдық еңбек ақысы (ОЖЕ)

Бір жылдағы бір жұмысшының жұмыс істеген күні (К)

Бір жұмысшының орта күндік еңбек ақысы (ОКЕ)

Ауысымның орта ұзақтығы (Ұ)

Бір жұмысшының орта-сағаттық еңбек ақысы (ОСЕ)

Сызба Мерзімді жұмысшылардың еңбек ақы қорының детерминирленген факторлы жүйесі.

ЕАҚ =ОС*ОЖЕ

ЕАҚ = ОС*К*ОКЕ

ЕАҚ = ОС*К*Ұ*ОСЕ

Факторлық жүйелерді модельдеу процесі – құбылыс пен оның құрамдас бөліктерін талдап, оның қорытындыларын шығару және резервтерін айқындауға нақты зерттеу мәліметтерін береді. Зерттелетін көрсеткіштер мен талдаудың соңғы нәтижелерін дәйекті түрде көрсетуде детерминирленген факторлық жүйені қолдану, талдау қорытындыларын қызмет барысын жоғарлату мен жақсарту мақсатында ғана қолдануға мүмкіндік береді.

1. Факторлық талдаудың ерекшелігі неде?

2. Детерминирленген талдау қандай кезде жүргізіледі?
4 тақырып : Қаржылық коэффициенттер әдісі

Дәріс сұрақтары

1. 
   Қаржылық коэффициенттер.
   
2. 
   Төлемқабілеттілік және өтімділік көрсеткіштері.
   
3. 
   Табыстылық пен пайдалылық қоэффициенттері.
   
4. 
   Қорларды пайдаланудың тиімділік көрсеткіштері.
   

Қаржылық тұрақтылық – кәсіпорынның шотының анықталған жағдайы, оның үнемі төлем қабілетіне кепіл беру.

Қаржылық тұрақтылықтың бағалануы қаржылық үлкен көлемде коэффициентінің көмегімен өткізіледі.
Қаржылық тұрақтылықты сипаттайтын коэффициенттері.

коэффициенттері кәсіпорынның қаржылық көрсеткіштерін ұсынады.

Коэффициенттерді үлестіру – осы әдіс қаржылық жағдайдын абсолютті көрсеткішін немесебелгілі бір бөлікті табу үшін қолданылады.

Координациялық коэффициент – қаржылық жағдайдың әр түрлі абсолютті көрсеткіштердің қатынастарын анықтайды немесе экономикалық мәні бар айырмашылығы мен олардың сызықтық комбинацияларды.

Сурет 1 Кәсіпорынның қаржылық талдауды өткізудің мазмұны мен дәйектілігі.

Динамикалық талдаудың құрамы мен құрылымы баланстық активтерге абсолютті мөлшерде қалыптасуды қамтамассыз ететін және салыстырмалы өсуді немесе кәсіпорынның барлық мүлікті және оның жеке түрлерін азайту.

Валюталық баланста ағымдағы активтерді анықтайтын көрсеткіштер:

Кәсіпорын активтердің мобильдік коэффициенті.

К.м.а.к. = ағымдағы активтердің құны : кәсіпорынның барлық мүлігіне.

Кәсіпорынның активтердің орналастыру тиімділігін сипаттайтын көрсеткіш:

Иммобилизация құралы мен мобильдік қатынастың коэффициенті.

К.и.қ.м.қ. = Ағымдағы активтердің құны : ұзақ мерзімді активтердің құны.

Деректемелер құралын меншік және қарыздық бөлуге болады. Құрылымдық міндеттеме сипаттайды:

Автономия коэффициенті.

Ка = меншік капитал : кәсіпорын үлкен ортақ құралына

және меншік және қарыздық құралдардың қатынас коэффициентінің формуласы:

К м және қ. қатынас = түзету енгізілген ұзақ мерзімді пассивтері : түзету енгізілген қысқа мерзімді пассивтер;

Ка ≥ 0,5, Км және қ. ≤ 1 білдіреді, кәсіпорын міндеттемелері өзінің меншік құралдарымен орнын толтыра алады. Автономия коэффициенті жағымды бағаланады, қаржылық тәуелсіздігі көбеюін көрсетеді және меншік құралы мен қарыздық қатынастың коэффициенті азаяды, қаржылық тәуелсіздігін азаюын көрсетеді.

4.Материалдық қорлардың тиімді пайдалануын талдаудың мақсаты – ұйымдағы материалдық қорлардың өндіріс үрдісіне сәйкестігін анықтап, тиімділік көрсеткіштерін анықтау және өндірісті пайдаланбайтын материалдардан тазарту.

Талдаудың қайнар көздері – жабдықтаушылармен жасалатын келісім шарттар, бизнес – жоспар, материалдық есеп, бухгалтерлік баланс.

Материалдық қорларды пайдалануды талдаудың негізгі мақсаттары өндіріс көлемін қажетті материалдық қорлармен жабдықтау деңгейін анықтау, материалдық қорларды пайдаланудың тиімділік деңгейін бағалау, материалдық қорларды үнемдеудің ішкіөндірістік резервтерін айқындау болып табылады.

Материалдық қорларды талдаудың қайнар көздері болып шикізаттар мен материалдарды жеткізудің келісім шарттары, материалдық қорлардың түсуі, шығындалуы және қалдықтары бойынша талдамалық бухгалтерлік есептің деректері, бухгалтерлік баланс табылады.

Ұйымның материалдық қорлармен қамтамасыз етілуін талдаған кезде материалдық жабдықтау бөлімі жоспарларының сапасы тексеріледі. Үздіксіз өндірістік үрдіс үшін материалдық қорларға қажеттілікті қамтамасыз етудің қайнар көздерін анықтап алған дұрыс. Олар ішкі және сыртқы болады. Сыртқы қайнар көздерге келісім шарттар бойынша жабдықтаушылардан келіп түскен материалдық қорлар, ал ішкі қайнар көздерге шикізат қалдықтарын азайту, шикізатты екінші рет пайдалану және үнемдеу жатады.

Материалдық қорларды тиімді пайдалану көрсеткіштеріне материалсыйымдылығы мен материалқайтымдылығы жатады. Материалсыйымдылығы материалдық шығындардың өндірілген өнім көлеміне қатынасына тең. Ал, материалқайтымдылығы оған кері шама.

Материалқайтымдылығы неғұрлым жоғары болса, материалдық қорлардың тиімді пайдаланылғандығын көрсетеді. Материалсыйымдылығы көрсеткіші өнім бірлігін өндіруге кеткен материал шығындарын көрсетеді. Материалсыйымдылығының жекелеген көрсеткіштері де бар. Оларға шикізатсыйымдылығы, отынсыйымдылығы, энергиясыйымдылығы жатады.