3 – курс күндізгі оқу бөлімінің арналған

9.1.Будандастыру

9.2.Будандастырудың тәсілдері

9.3.Алщақ будандастыру. Оның селекция тәжрибесі үшіш маңызы

Селекцияда будандастыру тәсіліне көп көңіл бөлінеді. Себебі, түр-ішілік немесе тұраралық будандастырудан генетикалық белгіленген қасиеттері бар жаңа түрішілік немесе тұраралық ұрпақ алуға болады.

Оның теориялық негізі болып әрбір геннің тұқым қуалаушылықтағы дербестігі немесе тәуелсіздігі болып табылады. Осыған орай селекционерлер астықтың немесе сүрлемнің өнімін, сапалық белгілерін бақылайтын гендердін ылдалын арттыру үшін көп мәселелерді шешуге душар болады.

Себебі ол осы астыктың сапасын, өнімділігін, ауа райының қолайсыз жағдайларына аурулар мен зиянкестерге төзімділігін арттыратьш гендердің қолайлы комбинацияларын табуы керек болса, түсімділік пен баска шаруашылыққа тиімді белгілер мен қасиеттерді анықтайтын көптеген гендер өзара күрделі әсер етіп тұқым қуалайды.

Будандастыру кезінде рекомбинацияға түсетін гендердің саны ата-аналарының бір-бірінен айырмашылық белгілерін аныктайтын гендердің санына байланысты болады.

Осындай гендердің сандары неғұрлым ұлғайған сайын гомозиготтылықты анықтауды талап ететін теориялық және тәжірибелік жағынан қажетгі ү₂ будан өсімдіктері тез көбейді.

Тәжірибелік жұмыста Ғ₂ буданда керекті популяцияньщ көлемі қарапайым түрде анықгалады. Себебі Ғ₂ дегі өсімдіктердщ саны Ғ,-тегі кажетті туыстардың санынан шамамен 20 есе көп болуы кажет. Ата-аналарының айырмашылық белгілері неғүрлым көбірек ажыратылса, бұл ара катынас соғұрлым көп болу керек.

Қазіргі кезде, көптеген жаңа сорттар генетикалықтарғыдан бір-біріне өте жақын болып келеді, ал оларға жат генетикалық материалдарды косып, болашақта жақсарту проблемасы өзекті мәселелердің бірі болып тұр. Себебі, сорттардың шаруашылықғағы тиімділігін немесе тиімділігі оның жалпы түсімділігімен немесе өнімділігімен анықталатын болғандықтан әрбір белгінің де селекциялық маңызы өте зор. Атап айтқанда, ата-аналарды тавдап будандастыру үшін генетикалық ерекшеліктерін аныктау жеке белгілерді талдау аркылы ғана шешіледі. Бұл будандастырудағы комбинация санын азайтқканмен, генетикалық қорды көбейтуге мүмкіндік береді. Алайда будандастыруды жеке бір белгімен ғана шектеуге болмайды. Себебі, бір белгі генотиптік ортада тиімді қорытынды бермеуі мүмкін.

Будандастыруға компоненттерді тандауда алынатын жақсы сорттардың тұқым қуалаушылығының негізі болып сол табиғаттың климат жағдайында шығарылған экотип алынуы керек. Шешуші дәрежеде селекциялық жұмыстың нәтижелілігі будандық популяцияның нақты климат жағдайларына экологиялық бейімделушілігімен анықталады.

Мысалы, тек қана ата-аналарының біреуінің онтогенездік бейімделуінің нетижесінде құрылған қасиетті немесе белгіні жақсарту үшін, жер шарының ұқсас аймағынан кез-келген үлгі бөлшектерді алуға болады.

Нақты экологиялықжәне экономикалық жағдайлар үшін жаңа сорттың моделін жасағанда будандастыру үшін ата-аналық жұптарды лайыктап тандап алу өлде қайда жеңіл.

Түр ішілік және түр аралық будандастыруда ата-аналарды тандаудың мынадай принциптері бар:

• 
  эколого-географиялық (тандау), себебі мұңдай принцип қазіргі заманның селекциясының негізгі де әрі тиімдісі болып табылады;
  
• 
  кажетті селекциялық түрлерді, формаларды алу үшін айрықша айкындалған белгілеріне карап сорттауды тандау;
  
• 
  ата-анасының біреуінің өнімділігін анықтайтын гендері, екіншісіне Караганда баска гендермен анықгалған жағдайдағы масақ кұрылымыньщ элементтеріне қарап тандау қажет;
  
• 
  ата-анасының генетикалық әртүрлілігі бір жерде қалыптасып, сонымен катар географиялық алшақ орналасқан сорттар генетикалық жақын болған жағдайда олардың туыстығын ескерген жөн.
  
• 
  ең жақсы сорттарды будандастыра отырып нәтижеге жету;
  
• 
  генетикалық маңызды қасиеттерімен ерекшеленетін сорттарды будаңдастыру;
  

• 
  ата-аналық түрлердің өсіп-даму кезендерінің ұзақ айырмасы бойьшша;
  
• 
  қысқа тезімді түрлердің физиологиялық айырмашылықтары: мысалы, бірін-бірі биологиялық ерекшеліктері жағынан толықтыратын күздік формаларды "двуручка" немесе аязға төзімді күздік бидай сорттарымен будандастыру арқылы;
  
• 
  өте жоғары сезімталдық және полигеңдік жұйемен қамтамасыз етілген, ауруларға төзімділік айырмашылығы жағынан, немесе ата-анасының біреуі дамудың бір кезеңінде паразиттерге беріктілі жоғары, ал екінші кезенде әлсіздік қабілеттілік.