Қоғамның қажеттілігін барынша толық қанағаттандыру мәселелерін шешу барысында экономикалық теория таңдау проблемасымен тығыз байланыста болады, себебі

Қоғамның қажеттілігін барынша толық қанағаттандыру мәселелерін шешу барысында экономикалық теория таңдау проблемасымен тығыз байланыста болады, себебі:

Осы келтірілген ережелер экономиканың екі шартын дәлелдейді.

Экономикалық ғылым - ең ертедегі ғылымдардың бірі. Алғашқы «экономия» («ойкономия») термині біздің дәуірімізге дейін ежелгі грек ойшылдары Ксенофонт (б.д.д. 430-355 ж.ж.), Аристотель (б.д.д. 384-322 ж.ж.) еңбектерінде пайда болды.

«Ойкономия» (экономия) сөзі ретінде – (үй, шаруашылық) деп, Аристотель құл иеленушілік шаруашылықты жүргізуді ұйымдастыру туралы ұсыныстар жиынтығын көрсеткен.

Орталықтанған мемлекеттің пайда болуымен соңынан барлық шаруашылықты жүргізудің жалпы ережесін анықтаудың талпыныстары пайда болды. Сонымен «ойкономия» термині өзгертіліп, мемлекеттік шаруашылықты жүргізудің жалпы ережесі «Саяси экономия» деген атқа ие болды. Алғашқы рет «саяси экономия» деген ұғымды француз экономисі Антуан Монкретьен (1575-1622 ж.ж.) «Саяси экономия трактаты» атты еңбегінде қолданды. Бірақ мұны әлі де ғылым деп айтуға болмайтын еді. Сондықтан, қоғамның даму барысы өзгерген сайын экономикалық ой-пікірлер де өзгеріп отырды.

 

Экономикалық теорияның даму кезеңдері.

1. 
   1.     Меркантилизм – ХҮІІ ғасыр (Т.Мен, А.Монкретьен, І Петр, И.И.Посошков) - айналыс саласы зерттелінген. Қоғамның байлығы сыртқы сауда нәтижесінде болады деп дәлелдеген.
   
2. 
   2.     Физиократизм - ХҮІІІ ғасыр (Ф.Кенэ, А.Тюрго, Дюпон де Немур) өндіріс саласы зертелінген, бірақ өндіріс мағынасын тек, ауылшаруашылығы деп түсінген.
   
3. 
   3.     Классикалық саяси экономия - ХҮІІІ ғасыр (У.Петти, А.Смит, Д.Рикардо, Буагильбер) - өндірістің барлық саласын зерттеп, барлық тауарлардың құндылық өлшемі негізгі еңбекте деп дәлелдеген. Экономиканың нарықпен реттелуін және қоғамның барлық топтар табыстарының қайнар көзін анықтаған. ХІХ ғасырдың ІІ жартысы басында саяси экономия екі бағытқа бөлінді: марксизм және маржинализм.
   
4. 
   4.     Марксизм – (К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин, Г.В.Плеханов). Зерттеудің негізгі нысаны – капитализмнің экономикалық заңдылықтары. Қоғамды екі топқа бөлу арқылы барлық экономикалық құбылыстар да талданды. Қосымша құн теориясының мағынасы өндірісте пролетариаттың қаналуы арқылы көрініс тапты.
   
5. 
   5.     Маржинализм – (К.Менгер, У.Джевонс, Л.Вальрос). Шаруашылықты тиімді ұйымдастыру үшін шектеулі ресурстарды ең пайдалы бөлудің әдістерін іздестіру жүргізілді. Микроэкономикалық талдауда шекті көрсеткіштер қолданылу әдістері қарастырылды.
   
6. 
   6.     Неоклассикалық теория - ХІХ ғасырдың 90 жылдары (Д.Кларк, А.Маршалл, А.Пигу). Неоклассиктер - егер нарықтық экономиканың субъектілеріне мүмкіндігінше экономикалық еркіндік берілсе олар өте жақсы қызмет атқарған болар еді ,деп есептеді.
   
7. 
   7.     Кейнсианство – ХХ ғасыр (Дж.Кейнс). Бұл ағымның «капитализмді реттеу» теориясы бойынша экономиканы нарықтық реттеумен қатар мемлекет араласуының қажеттілігін айқындады.
   
8. 
   8.     Институционализм – ХХ ғасырдың 50 жылдарының аяғы (Т.Веблен, У.Митчел, М.Вебер, В.Зомбарт, Д.Гэлбрейт және т.б.) Экономикалық дамудың сипатын құрайтын тек нарық емес, ол – экономикалық институттардың барлық жүйесі. Бұл бағыттың өкілдері қоғамның жоғары мұратының көрінісіне әлеуметтік бағдарламаларды, индикативтік жоспарлау және басқа да экономикадағы мемлекеттің араласу шараларын жатқызуы қаралды.
   

1. 
   1.      Өндіріс – материалдық игіліктерді, пайдалы өнімді өндіру процесі.
   
2. 
   2.      Бөлу - әрбір адамның өндірілген өнімдегі үлесін анықтау.
   
3. 
   3.      Айырбас – белгілі бір өнімді басқа өнімге айырбастау процесі.
   
4. 
   4.      Тұтыну - өндірілген өнімді қажеттілікті қанағаттандыру үшін пайдалану.
   

 

Ұлғаймалы өндірістің типтері:

1. 
   1.    Экстенсивті - өндіріс факторлардың сан жағынан молаюы арқылы дамиды.
   
2. 
   2.    Интенсивті - өндіріс техника мен технологияны жетілдіру нәтижесінде дамиды.
   
3. 
   3.    Аралас - өндіріс факторлардың сан жағынан молаюы және техника мен технологияны жетілдіру нәтижесінде дамиды.
   

1. 
   1.      Табиғи ресурстар - өндіріс процесінде қолданылатын қоршаған ортадағы табиғат жағдайлары жиынтығының бір бөлігі (жер, қазба байлықтары, су ресурстары, т.б.)
   
2. 
   2.      Еңбек ресурстары – еңбек ету қабілеті бар жұмыс жасындағы белсенді халық саны.
   
3. 
   3.      Капитал - өндіріс процесінде қолданылатын құрал - саймандар үшін қажетті ақша қаражаты (машиналар, станоктар т.б.)
   
4. 
   4.      Ақпараттық ресурстар - автоматтық өндірістің шаруашылығына компьютерлік техниканың көмегімен басқару үшін қажетті мәліметтер.
   
5. 
   5.      Кәсіпкерлік қабілет – шектеулі ресурстарды өндірісте тиімді пайдалану мен дұрыс бағытта ұйымдастырудағы жоғары бағаланатын іскерлік дарын.
   

Өндіріс құралдары екі бөлшектен құралады:

1. 
   1.    Еңбек заттары – ол адамның еңбегіне бағытталған зат.
   
2. 
   2.    Еңбек құралдары – ол адамның еңбек затына ықпалын жүргізетін құрал.
   

1 сурет. Өндіріс мүмкіншілігінің қисығы.

А – барлық ресурстар У- тауарын өндіруге бағытталған барлық ресурстар В -Х тауарын өндіруге бағытталған барлық ресурстар С және Ғ – ресурстарды тиімді пайдалану Е – ресурстарды толық пайдаланбау Д – осы берілген технологияның даму деңгейінде мүмкіншілігі жоқ өндіріс

1. 
   1.1.        Жабық экономика – барлық шаруашылық әрекеттер тек мемлекет шеңберінде жүргізіледі, ішкі тұтынумен шектеледі, шет елдермен қатынас болмайды.
   
2. 
   1.2.        Ашық экономикалық жүйе – халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіне экономика белсенді түрде қатысады, ұлттық валюта мен қатар шетелдік валюта қолданылады.
   
1. 
   2.           Меншік қатынастарының формалары бойынша:
   
   1. 
      2.1.        Дәстүрлі жүйе – ұрпақтан ұрпаққа жалғасып отырған дәстүр мен салт бойынша қатынастар қалыптасады.
      
   2. 
      2.2.        Әкімшілік - әміршілік экономика - орталықтанған жоспарлау арқылы барлық ресурстар мен өндіріс факторлары мемлекеттің қолында болып, мемлекеттік меншіктің үстемділігі жүргізіледі.
      
   3. 
      2.3.        Нарықтық экономика - жеке меншікке, бәсекеге негізделеді.
      
   4. 
      2.4.        Аралас экономика – мемлекет пен нарық механизмдерінің араласуы арқылы экономиканы реттеу жүзеге асады.
      
2. 
   3.           Өнеркәсіп революциясы мен ҒТП даму деңгейі бойынша:
   
   1. 
      3.1.        Индустриалды даму дәуіріне дейінгі жүйе – бұл жүйеде ауыл шаруашылығы, натуралдық шаруашылық және қол еңбегі басым орын алады.
      
   2. 
      3.2.        Индустриалдық жүйе – бұл жүйе ірі машиналық өндіріске, дамыған тауар- ақша қатынастарына негізделеді.
      
   3. 
      3.3.        Постиндустриалдық жүйе- бұл жүйеде негізгі ресурс ретінде ақпарат саналады, экономиканың бастаушы саласы – материалдық емес сала.
      

1. 
   1.    Өндіріс, бөлу және айырбас дәстүр, салтқа негізделеді.
   
2. 
   2.    Өндірістің дамуы мен әлеуметтік – экономикалық даму ең нашар деңгейде.
   
3. 
   3.    Техникалық прогресс шектеулі.
   
4. 
   4.    Халық санының дамуы өнеркәсіп өндірісінің өсуі деңгейінен тұрақты түрде артып отырады.
   
5. 
   5.    Сыртқы қаржылық қарыз өте күрделі.
   
6. 
   6.    Мемлекет пен қарулы күштердің рөлі өте жоғары.
   

1. 
   1.    Өндіріс құралдарына мемлекеттік меншік.
   
2. 
   2.    Экономикада орталықтанған жоспарлау.
   
3. 
   3.    Өндірушілердің монополист ретінде көрінуі.
   
4. 
   4.    Орталықталынған ресурстар қоры.
   
5. 
   5.    Өндіріс нәтижесіне деген әрбір өндіріске қатысушының жеке ынталылығының болмауы.
   

1. 
   1.    Өндіріс факторларына жекеменшік.
   
2. 
   2.    Кәсіпкерлік пен таңдау еркіндігі.
   
3. 
   3.    Тәуекелге бел байлаған шаруашылық субъектілердің өзіндігі.
   
4. 
   4.    Еңбек нәтижесіне қатысушылардың жеке ынталылығы – мотивациясы.
   
5. 
   5.    Өндірушілер, тұтынушылар арасындағы бәсеке, сондықтан ешкім нақты (экономикалық) билікке ие емес.
   

Ұдайы өндіріс.

Жер.

Капитал.

Айырбас.

Тұтыну.

Кәсіпкерлік қабілет.

Жәй ұдайы өндіріс.

Бөлу.

Ұлғаймалы ұдайы өндіріс.

Экономикалық жүйе.

Экономикалық теория.

Экономикалық заңдылықтар.

Экономикалық категориялар.

 

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ

1. 
   1.    Экономикалық теория пәні.
   
2. 
   2.    Экономикалық теорияның қызметтері.
   
3. 
   3.    Экономикалық теорияның дамуы мен қалыптасу кезеңдері.
   
4. 
   4.    Қоғамдық өндіріс пен ұдайы өндіріс.
   
5. 
   5.    Өндіріс факторлары.
   
6. 
   6.    Экономикалық жүйелердің типтері.
   
7. 
   7.    Экономикалық заңдар мен категориялар.
   

Меншік ол зат емес, меншік – заттарға байланысты адамдар арасындағы қатынастар, яғни меншік объектісін пайдаланудағы субъектінің құқығы.

 

Меншік субъектісі меншік объектісі

Адам, отбасы,әлеу- Жер,ғимараттар, табиғи ресурстар

меттік топтар, ұжым, өндіріс құрал-жабдықтары, мүлік

халық, мемлекет, басқару ақша, асыл заттар, ақпарат, органдары. жұмыс күші, білім, бағалы қағаздар

 

Меншіктің экономикалық мағынасы келесі қатынастармен сипатталады:

1. 
   1.    Иемдену – затты өз игілігіне пайдалану.
   
2. 
   2.    Жатсындыру – меншік объектісін иеліктен шығару.
   
3. 
   3.    Жекелендіру - әр бір тауар өндіруші мамандығы бойынша белгілі бір тауар өндірісіне жекеленеді.
   
4. 
   4.    Қоғамдастыру – еңбектің қоғамдық сипатының дамуы.
   
5. 
   5.    Өндірістің материалдық және жеке факторының бірігу тәсілі.
   
6. 
   6.    Табысты бөлу әдістері.
   

(Оноре тізімі бойынша):

1. 
   1.     Иемдену құқығы, яғни игіліктерге міндеттелінген денелік (күш - қуаттылық) бақылау құқығы.
   
2. 
   2.     Пайдалану құқығы, яғни игіліктің пайдалы қасиетін өзі үшін қолдану құқығы.
   
3. 
   3.     Басқару құқығы, яғни игіліктерді қолдануда кім және қалай қамтамасыз етуді шешу құқығы.
   
4. 
   4.     Табысқа деген құқық, яғни игіліктерді пайдалану нәтижесіне ие болу құқығы.
   
5. 
   5.     Егемендік құқығы, яғни игіліктерді жатсындыру, өзгерту, тұтыну немесе жойып жіберу құқығы.
   
6. 
   6.     Қауіпсіздік құқығы, яғни игіліктерді сыртқы ортаның зияндылығынан қорғау құқығы.
   

8. Игіліктерді иеленудегі мерзімсіздік құқығы.

10. Өндіріп алуға жауапкершілік құқығы, яғни қарыз үшін игіліктерді өндіріп алу құқығы

11. Қалдық сипатты құқық, яғни бұзылған құқықтарды қалпына келтіруді қамтамасыз ететін институттардың әрекет ету құқығы.

 

Адамзат қоғамының даму тарихында меншіктің әр түрлі типтері белгілі. Олардың ең бастылары: жалпы және жеке меншік болып саналады.

Осы белгілер бойынша, яғни еңбек бөлінісінің даму деңгейіне байланысты меншік әр түрлі иемдену формаларына бөлінеді:

1. 
   1.    Жеке иемдену формасы.
   
2. 
   2.    Ұжымдық иемдену формасы.
   
3. 
   3.    Қоғамдық иемдену формасы.