1 Қазақстан республикасы жоғары оқу орындарының

113
интеллект
туралы
айтқанда
, 
ол
алдымен
адамдар
жəне
жоғарғы
жа
-
нуарлар
үшін
қажетті
мағынасына
сүйенеді
. 
В
. 
Штерннің
пайымдауын
-
ша
, 
интеллект
жаңа
өмір
шарттарына
жалпы
қабілеттердің
бейімделуі
жатқызылады
. 
В
. 
Штерн
бойынша
бейімделу
– 
өмірлік
міндеттерін
«
ақылдылық
əрекет
» 
тəсілдер
арқылы
шешу
, 
ал
Я
. 
А
. 
Пономаревтың
пікірінше
«
ішкі
жоспардағы
əрекет
» 
болып
табылады
.
Л
. 
Полани
«
интеллект
білімді
бейімдейтін
қабілеттердің
ішінен
біреуіне
жатады
» 
деп
айтады
. 
Бірақ
көптеген
ғалымдардың
көзқарастарында
өмірлік
міндеттерді
шешу
барысында
білімді
қабылдау
процесі
жағынан
ақыл
-
ой
бейімділігі
ретінде
ғана
көріне
-
ді
.
Ж
. 
Пиаженің
айтуы
бойынша
, 
интеллектінің
толығымен
дамуы
индивидтің
ортамен
«
теңдігіне
» 
жетуде
универсалды
бейімділікте
көрінеді
.
Психологтар
үшін
интеллект
шынайылық
ретінде
болса
, 
химик
-
тер
үшін
«
күнделікті
» 
сипаттамасын
білу
өте
маңызды
. 
Р
. 
Стернберг
«
Интеллект
» 
ұғымын
сəйкес
интеллектуалды
қылықтың
үш
форма
-
сы
ретінде
көрсеткен
: 
а
) 
вербалды
интеллект
(
сөз
қоры
, 
шеберлік
, 
оқығанын
түсіне
білу
біліктілігі
); 
б
) 
мəселелерді
шешу
қабілеттілігі
;
в
) 
кəсіби
интеллект
(
қойылған
мақсаттарға
жету
біліктілігі
).
Интеллект
концепциясы
20 
ғасырдың
соңғы
кезеңдерінде
кеңінен
дамыды
.
«
Интеллектінің
иерархиялық
моделі
» 
интеллект
пен
жүріс
-
тұрыс
қылықтары
; 
индивидтің
интеллектісі
мен
жеке
тəжірибесі
; 
интеллект
бейімделген
қылықтар
арасындағы
қатынастармен
түсіндіріледі
. 
Интеллект
алынған
мəліметтерді
қайта
оңдеумен
қамтамасыз
етеді
. 
Р
. 
Стернбергтің
моделі
жалпы
психологиялық
жəне
дифференциалдық
-
психологиялық
концепцияға
жатады
.
Р
. 
Стернберг
тұлғаның
интеллектуалды
өнімділігі
танымдылық
құрылымның
айырмашылығымен
түсіндіріледі
.
Психологтар
алынған
мəліметтерді
қайта
өңдеуге
жауап
беретін
ақыл
-
ой
компонентінің
бірнеше
түрін
бөліп
көрсетеді
:
Бірінші
, 
мəліметтерді
ұзақ
есте
сақтау
үшін
кодтау
жəне
оны
қайта
өндеуді
реттейтін
басқару
процесі
;
Екінші
, 
иерархияның
өте
төмен
деңгейдегі
процестері
мен
таңдамалы
объектіні
өзге
затпен
үйлестіру
; .
Үшінші
, 
субъектінің
орындалатын
іс
-
əрекетін
сыртқы
факторларға
бейімдеу
жəне
салыстыру
қажет
.

114
Р
. 
Стенбергтің
концепциясының
міндеттерін
шешудің
негізгі
қиындығы
ақыл
-
ой
компонентін
дұрыс
түсіну
деп
көрсетеді
. 
Р
. 
Стернберг
қарапайым
жəне
ақыл
-
ойға
дарынды
балаларды
зерттей
отырып
, 
мынадай
қорытынды
жасады
: 
даралылық
инсайт
қабілеттілігіне
дарындылық
мəнді
болады
, 
сонымен
бірге
қарапайым
балалармен
міндеттерді
шешу
процесі
жақсарады
, 
бірақ
дарынды
балалардың
жұмысының
өнімділігіне
аз
əсерін
тигізеді
.
Интеллектті
екі
мағынада
түсіндіруге
болады
: 
кең
мағынада
- 
барлық
таным
іс
-
əрекетінің
жиынтығы
, 
ал
тар
мағынада
- 
адамның
ақыл
-
ой
қабілетін
сипаттайды
. 
Интеллект
ұғымының
сипаттамала
-
ры
өте
көп
, 
бірақ
осы
күнге
дейін
көпшілік
мақұлдаған
нақты
си
-
паттама
жоқ
. 
Біріншісі
бойынша
, 
интеллект
- 
абстрактылы
белгілер
мен
байланыстарды
дұрыс
пайдалану
мүмкіндігі
. 
Екіншісі
бойын
-
ша
, 
интеллект
- 
жүре
пайда
болған
жаңа
жағдайға
бейімделу
кезінде
тəжірибиемен
білімді
ұштастыра
алу
қабілеті
. 
Бірінші
анықтамаға
байланысты
абстракциялық
қабілет
- 
бұл
интеллекттің
бір
ғана
жағы
, 
бұған
ойлаудың
нақтылығы
қажет
. 
Екіншіге
байланысты
интеллект
тек
жағдайға
бейімделу
кезінде
емес
, 
сонымен
бірге
оған
белсенді
қатысқанында
көрінеді
.
«
Интеллект
» 
сөзі
психологияда
«
дарындылық
», «
ақыл
-
ой
дарындылығы
» 
сөзінің
синонимі
ретінде
жиі
кездеседі
. 
Интеллект
тестері
«
дарындылық
тестері
» 
деп
, 
ал
интеллект
коэффициенті
Q 
ақыл
-
ой
дарындылығының
көрсеткіші
деп
аталады
. 
Табиғи
интел
-
лект
– 
таным
сферасының
сипаты
, 
адамның
ақыл
-
ой
мүмкіндіктерінің
өзегі
болатын
дəл
ортасын
айтамыз
.
Интеллект
– 
адамның
қолданбалы
, 
көрнекі
-
бейнелі
немесе
символдық
түрде
алдына
мақсат
қойып
, 
оны
орындаудың
ең
тиімді
жолын
тауып
алуға
қабілеттілігі
.
Қазіргі
интеллект
теориялары
бойынша
ақыл
–
ой
жетістіктері
өзінің
негізінде
ұйымдастырылған
жеке
тəжірибені
яғни
адамның
өзінше
көрінуін
, 
түсінуін
, 
қоршаған
ортаны
қабылдауын
көрсетеді
. 
Ақыл
-
ой
қабілеттерін
арнайы
немесе
жалпы
деп
жиі
айтады
. 
Негізінде
, 
ақыл
-
ой
қасиеттері
(
мысалы
, 
ақыл
-
ой
процесіндегі
са
-
лыстыру
, 
талдау
, 
жоспарлау
жəне
т
.
б
.) 
əр
түрлі
тапсырмаларда
кең
көлемде
көрінеді
. 
Осы
мағынада
олар
жалпы
іс
-
əрекеттің
түрі
болып
табылады
. 
Сондықтан
адамдар
бір
-
бірінен
тек
ақыл
-
ой
қабілеттері
ғана
емес
, 
іс
-
əрекеттерінің
жалпы
деңгейімен
де
ерекшеленеді
.
Интеллекттің
құрылымы
жəне
оның
негізгі
көріністерін
анықтау
жəне
өлшеу
əрекеттері
екі
концепцияға
негізделген
. 
Ф
. 
Гальтон
, 

115
Дж
. 
Кеттэлдің
идеясы
бойынша
, 
интеллект
қарапайым
жеке
функ
-
ция
ретінде
көрінуі
тиіс
, 
ал
А
. 
Биненің
идеясы
бойынша
, 
интел
-
лект
əрқашан
қабілеттің
сипаттамасын
береді
. 
Осы
екі
əдіс
тесттерді
құрастыруда
кең
қолданылды
жəне
кейбір
өзгерістермен
қазіргі
күнге
дейін
тестология
тəжірибесінде
сақталған
. 
Соңғы
кездері
интеллектіні
өлшеу
үшін
көптеген
əдістер
қолданылуда
. 
Интел
-
лект
– 
адамның
«
əлеуметтік
ортадағы
» 
мəдени
бағалы
білімдері
мен
дағдыларын
меңгеру
арқылы
дамиды
.
Психологиялық
тұжырым
бойынша
интеллект
индивидтің
қоршаған
ортамен
байланысын
толық
қамтамасыз
етеді
. 
Ол
осын
-
дай
байланыстың
үш
типін
бөлді
: 
бейімділік
, 
ішкі
таңдау
жəне
құрастыру
(
конструкциялау
) .
1. 
Практикалық
тапсырмаларды
шешуге
қабілеттілігі
іскерлік
пен
ақылдылық
жəне
білімді
қолдану
икемділігін
көрсетеді
, 
ал
вербал
-
ды
қабілеттілік
болса
, 
сөздің
жылдамдылығы
мен
анықтылығында
көрінеді
;
2. 
Интеллект
интеграциясы
ерекшелікті
көруге
жəне
əр
түрлі
көзқарастарды
қиыстыруға
қабілеттілік
пен
адамның
мəліметтерді
сұрыптап
іздену
жəне
мақсаттылығынан
байқай
аламыз
;
3. 
Дүние
жүзі
туралы
білім
мен
жеке
тəжірибесін
қолдануға
ептілігінде
ойлаудағы
зеректігі
, 
шапшаңдығы
жəне
абстрактылы
ойлауға
деген
ептілігі
байқалады
.
Х
. 
Гарднер
интеллектті
өте
кең
мағынада
түсіндірді
. 
Х
. 
Гарднер
бойынша
интеллект
– 
бірнеше
қабілеттерден
тұратын
құбылыс
қана
емес
, 
сонымен
бірге
, 
интеллекттің
көптеген
түрлері
бар
екенін
, 
олардың
бір
-
біріне
тəуелді
емес
екенін
дəлелдеді
. 
Ол
интеллекттің
7 
түрін
бөліп
көрсетті
:
1. 
Лингвистикалық
– 
вербалды
. 
Мəліметтерді
беру
үшін
табиғи
тілді
қолдану
, 
сонымен
бірге
, 
ынталандыру
мен
қозу
қабілетін
си
-
паттайды
(
ақын
, 
жазушы
, 
журналист
);
2. 
Логикалық
– 
математикалық
. 
Категория
мен
заттарды
зертте
-
уге
, 
топтауға
, 
манипуляция
жолымен
символдар
мен
түсініктердің
арасындағы
байланысты
анықтауға
қабілеттілікті
көрсетеді
(
матема
-
тиктер
мен
ғалымдар
);
3. 
Кеңістіктегі
интеллект
. 
Ақыл
-
ойда
объектілерді
көру
, 
қабылдау
жəне
манипуляциялау
, 
көру
кеңістігі
мен
композицияны
қабылдау
мен
құру
қабілеттілігі
(
архитектор
, 
инженер
, 
хирург
);
4. 
Музыкалық
. 
Музыка
жазу
, 
орындау
жəне
музыкадан
қанағат
алу
қабілеттілігі
(
əнші
, 
композитор
, 
музыкалық
сыншысы
);

116
5. 
Дене
-
кенестикалық
. 
Қимыл
дағдысын
спортта
, 
өнерде
, 
қол
еңбекте
орындай
алу
қабілеттілігі
(
биші
, 
спортсмен
, 
механик
);
6. 
Кісі
аралық
. 
Адамдардың
əрекет
мотивтерін
түсіну
жəне
адам
-
дармен
қалай
жұмыс
істеу
керектігін
білу
қабілеттілігі
(
мұғалім
, 
психолог
, 
сатушы
);
7. 
Интроспекционизм
. 
Өзіне
дұрыс
модель
қалыптастыру
, 
яғни
өзін
-
өзі
зерттеу
арқылы
сезімін
, 
ынтасын
түсіну
жəне
осы
моделді
күнделікті
өмірде
қолдану
қабілеттілігі
(
психолог
, 
ақын
).
Когнитивті
бағыттың
мəні
интеллект
өнімділігіндегі
бөлек
та
-
ным
процестерінің
қасиеттеріне
негізделеді
. 
Интеллектіні
даралық
тəжірибе
ерекшелігіне
əкеліп
тірейтін
басқа
да
бағыттар
бар
.
Рессейлік
ғалым
М
. 
А
. 
Холоднаяның
анықтамасы
мынадай
: «
ин
-
теллект
өзінің
онтологиялық
мəртебесі
бойынша
– 
бұл
ментал
-
ды
құрылым
түріндегі
даралық
ақыл
-
ойының
ерекше
формасы
». 
Интеллектілі
қабілеттердің
құрылымына
мыналар
кіреді
:
1) 
интеллект
терминінің
тар
мағынадағы
мəні
(
психикалық
құбылыстардың
даму
деңгейі
);
2) 
креативтілік
(
шапшаңдық
, 
зеректік
жəне
т
.
б
.);
3) 
үйренушілік
(
имплицитті
, 
эксплицитті
);
4) 
танымдық
стилдер
(
танымдылық
, 
интеллектілі
).
Когнитивті
стилдерді
интеллект
құрылымына
жатқызу
түрлі
пікірлерде
таластар
туғызады
. «
Когнитивті
стиль
» 
түсінігі
мəліметті
алу
, 
өңдеу
, 
қолдану
əдістеріндегі
жеке
ерекшеліктерді
сипаттайды
. 
«
Менталды
тəжірибе
» 
түсінігінің
мазмұны
көбіне
«
кристалданған
ин
-
теллект
» 
Кэттел
бойынша
жəне
В
. 
Д
. 
Щадриков
бойынша
«
қабілеттің
операциялық
механизмдері
» 
түсінектерінің
мазмұнымен
сəйкес
келеді
. 
Психолог
Дж
. 
Гильфорд
өңдеген
интеллект
құрылымы
қазіргі
күндері
кең
түрде
қолданылады
. 
Дж
. 
Гилфорд
жəне
оның
əріптестері
қабілеттіліктерді
зерттеу
барысында
20 
жылдан
артық
уақыт
жұмыс
істеп
, 
интеллект
құрылымының
моделін
қалыптастырады
. 
Осы
мо
-
дель
арқылы
интеллекттің
120 
факторын
бөліп
көрсетуге
болады
жəне
олады
3 
тəуелсіз
айнымалыға
сəйкес
топтауға
болады
: 
1-
айнымалы
. 
Ұсынылатын
мəліметтің
мазмұны
.
2-
айнымалы
. 
Мəліметті
өңдеу
қорытындылары
. 
Дж
. 
Гильфорд
теориясы
необихевиорстік
схемаға
сүйенеді
. S O R. 
Мəліметті
өңдеу
қорытындылары
(
сурет
-1).

жүктеу 20,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: