1 Қазақстан республикасы жоғары оқу орындарының

104
4-
БӨЛІМ
. 
ЖЕКЕ
-
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
 
ЖƏНЕ
 
ЖЕКЕЛІК
 
ҚАСИЕТТЕРДІҢ
 
ДИАГНОСТИКАСЫ
4.1 
Жалпы
жəне
арнаулы
қабілеттер
диагностикасы
4.2 
Инттелектуалды
дамудың
психологиялық
-
педагогикалық
диагностикасы
4.3 
Жекелік
қасиеттердің
психодиагностикасы
4.1 
Жалпы
 
жəне
 
арнаулы
 
қабілеттер
 
диагностикасы
Жеке
адамның
жалпы
жəне
арнайы
қабілеттерін
дамыту
мен
оның
диагностикасын
талдау
, 
ең
алдымен
, «
қабілет
» 
ұғымының
мəнін
терең
түсініп
алуды
талап
етеді
. 
Философияда
«
қабілеттерді
» 
тұлғаның
белгілі
бір
əрекетті
орындауға
жағдай
жасайтын
жеке
ерекшеліктері
қоғамдық
-
тарихи
іс
-
əрекеттердің
нəтижесінде
қалыптасып
, 
əрі
қарай
дамып
отыраты
-
нын
атап
көрсетеді
.
«
Қабілет
» 
ұғымына
берілген
психологиялық
анықтамалар
саны
өте
көп
. «
Қабілеттер
» 
деп
əрекеттің
талаптарын
қанағаттандыратын
жəне
үлкен
жетістіктерге
жеткізетін
адамның
қасиеттерінің
синтезін
атайды
» (
А
. 
Н
. 
Леонтьев
).
«
Қабілеттер
» – 
білім
алуға
қажетті
адамның
психологиялық
ерекшеліктері
» – 
дейді
А
. 
В
. 
Петровский
.
«
Қабілет
» – 
іс
-
əрекеттің
белгілі
бір
түрін
ойдағыдай
, 
нəтижелі
орындауында
көрінетін
адамның
жеке
қасиеті
», – 
деп
жазады
акаде
-
мик
Т
. 
Тəжібаев
.
Психологтар
қабілеттердің
2 
түрлі
деңгейі
болатындығын
дəлелдейді
. 
Репродуктивті
(
өнімсіз
) – 
іс
-
əрекетті
не
білімді
берілген
үлгі
бой
-
ынша
қабылдау
жəне
меңгере
алу
деңгейі
.
Шығармашылық
– 
жаңа
нəрсе
ойлап
табуға
бағытталған
қабілеттер
деңгейі
.
XIX 
ғасырдың
аяғы
мен
XX 
ғасыр
басында
қазіргі
психодиагно
-
стика
əдістерінің
қалыптасу
кезеңінде
ақыл
-
ойдың
даму
деңгейін
зерттеудің
статистикалық
мəліметтері
қарастырыла
бастады
. 1877 
жылы
Гальтон
математиктер
Пирсон
мен
Фишерді
психологияда
корреляция
əдісін
қолдану
мүмкіндігін
жолға
қою
мақсатында
көп
еңбек
етті
. 
Фишер
дисперсиондық
талдауды
, 
Пирсон
факторлық

105
талдауды
ғылымға
əкелді
. 
Гумбольдттың
оқыту
мен
ғылыми
зерт
-
теу
идеясы
неміс
университеттерін
нағыз
ғылыми
орталықтарға
ай
-
налдырды
. 
Психологтарды
даярлаудың
халықаралық
орталығына
айналған
В
. 
Вундттың
лабораториясында
тəжірибе
алған
ол
1883 
жылы
АҚШ
-
та
алғашқы
психологиялық
лабораторияның
негізін
қалады
.
1884 
жылы
Гальтон
адамның
қабілетін
жан
-
жақты
зерттеуге
бағытталған
антропометрикалық
лабраторияны
ашқан
болатын
. 
Ла
-
бораторияда
1000 
адам
эксперименттен
өткізіліп
, 
психологияда
ста
-
тистиканы
қолданудың
тиімділігін
арттыра
түсті
жəне
алғаш
рет
корреляция
əдісін
қолданды
. 
Я
. 
А
. 
Пономарев
, 
Ж
. 
Пиаже
, 
Л
. 
Терстоун
жəне
басқа
да
зерт
-
теушілер
интеллект
өзгеріске
ұшырағанымен
өмір
сүру
жолында
тапсырмаларды
шешу
қабілеті
бірдей
өзгермейді
жəне
адам
өмірінің
алғашқы
жиырма
жылында
ақыл
-
ой
дамуының
негізі
қалыптасады
деген
тұжырымын
жасайды
. 
Адамның
ақыл
-
ойының
дамуы
19-20 
жасқа
дейін
жетеді
, 
тұрақтылық
фазасы
30-34 
жасқа
дейін
интеллек
-
туалды
қызметтің
өнімділігі
төмендейді
. 
Жалпы
ақыл
-
ой
қабілеттері
мен
айналысатын
іс
-
əрекет
(
оқу
жəне
кəсіби
) 
түрлерінің
дамуы
адамның
жас
ерекшелігіне
байланысты
болады
.
Қабілеттердің
дамуы
оқушылардың
жекелік
айырмашылықтар
мəселесі
болып
табылады
. 
Барлық
адамдардың
əрекет
түрлерін
орындау
мүмкіндіктері
бірдей
болса
, 
онда
қабілеттер
туралы
сөз
ет
-
пеуге
де
болар
еді
. 
Мүлдем
еш
нəрсеге
қабілеті
жоқ
адам
болмай
-
ды
. 
Əр
адамның
бойында
бір
нəрсеге
деген
қабілет
болады
, 
бірақ
ол
қабілеттер
дəрежесі
əр
адамда
əртүрлі
деңгейде
болады
. 
Олардың
іс
-
əрекетінің
белгілі
бір
түрлеріне
қабілеті
жоғары
немесе
төмен
бо
-
лып
келеді
. 
Бұған
қарап
, 
мысалы
, 
музыкаға
, 
хореографияға
немесе
математикаға
қабілеті
төмен
оқушыларды
дарынсыздар
қатарына
жатқызу
дұрыс
емес
. 
Қабілеттің
басқа
салада
жатқандығының
белгісі
. 
Қабілеттер
туа
бітті
қасиет
емес
, 
олар
өмір
сүру
барысында
іс
-
əрекет
арқылы
дамып
отырады
.
Психологтар
бірауыздан
ақыл
-
ойы
дұрыс
, 
дені
сау
баланың
оқуға
қабілеті
орта
білім
алу
мүмкіндігі
бар
деген
көзқарасты
қуаттайды
. «
Мектеп
курсында
оқылатын
пəндердің
бір
де
бір
тарауының
бала
үшін
қолайсыз
екендігін
кездестірген
емеспін
» 
– 
деп
жазды
В
. 
А
. 
Кру
тецкий
. 
Ал
академик
А
. 
Н
. 
Калмогоровтың
тұжырымдамасы
былай
дейді
: «
Математиканы
меңгеру
үшін
баланың
айрықша
қабілеті
болуы
керек
деген
ұғымдар
артық
ай
-

106
тылады
...». 
Айтылғандарды
қорытындылай
келе
, «
қабілет
» 
термині
адамның
белгілі
бір
істі
орындап
, 
одан
нəтижеге
жеткізетін
қасиетін
білдіреді
деуге
болады
. 
Демек
, 
əр
баланың
бойындағы
табиғи
нышандардың
, 
жоғарғы
қабілеттер
деңгейіне
көтерілуі
, 
тек
баланың
белсенділігіне
жəне
дұрыс
ұйымдастырылған
оқу
-
тəрбие
жұмысына
байланысты
.
Қабілеттілік
нəтижесінің
теориялық
жəне
практикалық
негізін
қалауда
С
. 
Л
. 
Рубинштейн
еңбектерінің
маңызы
зор
. 
Ең
алдымен
, 
қабілеттің
дамуы
мен
қалыптасуының
психологиялық
құрылымын
ашып
берді
. 
С
. 
Л
. 
Рубинштейн
қабілетті
нақты
бір
іс
-
əрекетке
деген
икемділік
деп
түсіндіреді
. 
Оның
айтуы
бойынша
, 
қабілетті
жаңа
бір
іс
-
əрекетті
жеңіл
меңгеру
жəне
бір
іс
-
əрекеттен
екінші
іс
-
əрекетке
көшу
, 
қабылдау
тəсілдерін
терең
меңгеру
болып
табылады
, 
қабілеттің
негізі
– 
туа
біткен
нышан
, 
тұқымқуалаушылықтың
белгісі
, 
яғни
адамның
жүйке
, 
бас
миының
анатомия
-
физиологиялық
ерекшелігі
. 
Осыған
орай
, 
ғалым
«
қабілет
нышандарының
негізінде
дами
оты
-
рып
, 
нышанның
өз
бетінше
функциялануы
емес
, 
тек
дамудың
негізгі
кезеңі
, 
алғышарты
» 
деп
жазды
.
С
. 
Л
. 
Рубинштейн
іс
-
əрекет
барысында
қабілет
пен
ептіліктің
өзара
байланысы
ерекше
рөл
атқаратынын
, 
бұл
екеуінің
бір
-
бірімен
тығыз
байланысты
екендігін
еске
ала
отырып
, 
бір
жағынан
ептілік
, 
білім
т
.
б
. 
меңгеру
қабілеті
бар
екенін
білдірсе
, 
қабілеттің
қалыптасуы
сол
іс
-
əрекеттің
ептілігі
мен
білімдерді
меңгеру
арқылы
іске
асатындығын
түсіндіреді
.
Б
. 
М
. 
Теплов
қабілетті
адамдар
арасындағы
жеке
даралық
психологиялық
өзгешелік
деп
қарастырады
. 
Б
. 
М
. 
Теплов
қабілеттілікке
анықтама
бере
отырып
, 
оның
үш
белгісін
көрсетеді
: 
біріншіден
, 
қабілеттілік
бір
адамды
екінші
адамнан
ажыратуға
негіз
болатын
жеке
даралық
психологиялық
ерекшелік
; 
екіншіден
, 
қабілеттілікке
барлық
жеке
даралық
ерекшеліктерді
жатқыза
беру
-
ге
болмайды
, 
тек
қандай
да
бір
немесе
бірнеше
іс
-
əрекетті
орын
-
дау
барысында
нəтижесі
табысқа
сəйкес
жететін
ерекшеліктерді
қабілет
деп
атауға
болады
; 
үшіншіден
, «
қабілет
» 
түсінігі
адамда
бар
білім
, 
ептілік
жəне
дағдымен
ғана
шектеліп
қоймайтындығын
айта
-
ды
, 
яғни
тек
ептілік
, 
білім
, 
дағды
ғана
бар
деп
айтуға
болмайды
, 
керісінше
, 
сол
ептілік
, 
білім
, 
дағдыны
меңгеруге
қабілетті
деп
санайды
. 
Б
. 
М
. 
Теплов
: 
қабілеттіліктің
дамуы
– 
бір
жақты
ғана
болмайды
, 
оның
қозғаушы
күші
қарама
-
қарсы
ойлардың
күресі
деп
көрсетеді
.

107
Б
. 
Г
. 
Ананьев
қабілет
мəселесін
жетілдіре
отырып
, 
қабілет
тек
индивидтің
белсенді
іс
-
əрекетінде
тəжірибені
меңгерудегі
психологиялық
аспектісі
ретінде
ғана
көрсетпей
, 
сонымен
қатар
, 
психологиялық
құрылым
ретінде
жеке
адамның
қабілетке
бай
-
ланысын
көрсетеді
. 
Оның
айтуынша
, 
қабілеттілік
– 
ақылдың
шығармашылық
дамуының
көрінісі
. 
Тек
білімдердің
жинақталуы
, 
əрі
бұл
білімдерді
шығармашылық
көрсетуінде
ғана
емес
, 
жаңа
бей
-
не
, 
жасампаздық
əрекет
құра
алуы
деп
көрсетеді
.
Кеңес
психологиясында
, 
ең
алдымен
, 
С
. 
Л
. 
Рубинштейн
жəне
Б
. 
М
. 
Теплов
өз
еңбектерінде
іс
-
əрекеттің
нəтижелігі
бойынша
«
қабілеттілік
», «
дарындылық
» 
жəне
«
талант
» 
ұғымдарына
жіктеу
жасауға
тырысқан
. 
Қабілет
, 
дарындылық
, 
талант
мəселесін
шешудің
эмпирикалық
негізін
салушы
, 
əрі
осы
күнге
дейін
қолданып
жүрген
оның
зерт
-
теу
əдістері
мен
əдістемелерін
ұсынған
Гальтон
болды
. 
Оның
айтуы
бойынша
, 
қабілеттің
детерминациясы
– 
тұқымқуалаушылық
пен
ортаның
сəйкестігі
жəне
жалпы
қабілет
пен
арнайы
қабілеттің
өзара
байланысы
– 
қабілеттің
дамуының
негізі
болып
табылады
.
Дамудың
жас
кезеңдері
барысында
, 
əсіресе
, 
соның
ішінде
– 
жал
-
пы
қабілеттің
алғышарттарының
əр
түрлі
жақтары
- 
əрбір
балалық
шақта
- 
өзіне
тəн
нақты
жақтары
болатындығына
негіздеме
бар
. 
«
Жалпы
қабілеттің
қалыптасуы
үшін
, 
тек
ақыл
-
ой
деңгейі
ғана
аса
қажет
емес
, 
сондай
-
ақ
оқу
-
тəрбиелік
əсердің
де
, 
жас
кезеңдерінде
де
мəні
зор
», - 
деп
көрсетеді
Н
. 
С
. 
Лейтес
.
Психология
ғылымында
қабілеттің
үш
концепциясы
қалыптасқан
. 
Оның
бірі
– 
қабілет
толығымен
əлеуметтік
орта
жəне
тəрбиеге
байла
-
нысты
анықталады
. 
Біршама
дұрыс
концепция
– 
қабілеттің
үшінші
концепциясы
. 
Оның
өкілдері
: 
Б
. 
М
. 
Теплов
, 
В
. 
А
. 
Крутецкий
, 
Я
. 
А
. 
Пономарев
концепцияларында
кез
келген
адам
белгілі
бір
нышан
-
мен
туылады
, 
дегенмен
табиғи
күштер
мен
нышан
, 
қабілеттің
да
-
муы
үшін
əлеуметтік
қолайлы
жағдай
қажет
деп
көрсетеді
. 
Үшінші
концепция
табиғилықтың
мəнін
жоққа
шығармайды
, 
сонымен
бірге
, 
қабілеттердің
əлеуметтік
тарихи
сипатын
ашып
көрсетеді
. 
Біз
өзіміздің
жұмысымызда
осы
концепцияны
басшылыққа
ала
от
-
ырып
, 
бастауыш
мектеп
оқушыларына
əлеуметтік
қолайлы
жағдай
құру
арқылы
олардың
шығармашылық
қабілетін
дамытуға
болаты
-
нын
дəлелдеп
отырмыз
.
Ж
. 
Аймауытов
өз
еңбектерінде
«
жақсы
қойылған
сұрау
жақсы
жауап
тілейді
» 
дей
отырып
, 
балалардың
шығармашылық
қабілетін

108
дамытуға
байланысты
жақсы
тапсырмалар
мен
жақсы
сұраулар
қойылса
, 
соған
сəйкес
бала
қабілеттіліктің
жан
-
жақты
əрі
мəнді
көрінуіне
əсерін
тигізетіндігін
дəлелдейді
. «
Оқыту
адамдардың
табиғатына
қарай
болсын
» 
деп
айтылған
ойы
бар
бала
бойындағы
қабілет
құрылымы
, 
бағыты
, 
жүйесіне
орай
тапсырмалар
беру
– 
баланың
білімді
тез
əрі
жеңіл
меңгеруіне
, 
қабілеттің
ақындылығына
себепші
болады
.
Психология
ғылымында
қаб
i
летт
i
ң
үш
конценциясы
қалыптасқан
. 
Оның
б
i
р
i – 
қаб
i
лет
– 
жеке
адамның
биологиялық
басым
қасиеттер
i, 
олардың
көр
i
ну
i 
мен
дамуы
тұтастай
тұқымқуалаушылықа
байла
-
нысты
деп
дəлелдейд
i 
жəне
қаб
i
летт
i
ң
тұқымқуалаушылықпен
анықталу
кезқарасын
тер
i
ске
шығарады
. 
Қаб
i
летт
i
ң
б
i
р
i
нш
i 
кон
-
цепциясына
қарама
-
қарсы
ек
i
нш
i 
концепция
– 
қаб
i
лет
толығымен
орта
жəне
тəрбиеге
байланысты
анықталады
деп
көрсетед
i. 
Өм
i
рл
i
к
бақылаулар
жəне
арнайы
зерттеулер
қаб
i
летт
i
ң
табиғи
алғышарттарын
тер
i
ске
шығаруға
болмайтындығын
делелдейд
i. 
Арнайы
i
с
-
əрекеттерде
олар
ерекше
орын
алады
. 
Ғылыми
тұжырым
бойынша
адам
миының
анатомиялық
қалыптасуы
даралық
ерекшел
i
ктер
i
н
көрсетед
i 
жəне
оның
функциясы
-
на
əсер
етпей
қоймайды
деп
көрсетед
i. 
Сондай
-
ақ
, 
физиолог
-
тар
қаб
i
летт
i
ң
қалыптасуы
мен
көр
i
ну
i
нде
жүйке
жүйес
i
н
i
ң
туа
б
i
ткен
типт
i
к
ерекшел
i
ктер
i 
бар
екен
i
н
делелдейд
i. 
Жеке
адамда
жағымды
үйлес
i
мд
i
л
i
кте
болатын
көптеген
қаб
i
леттер
болуы
керек
. 
Қандай
да
б
i
р
i
с
-
əрекетт
i 
нəтижел
i 
орындауға
м
i
ндетт
i 
түрде
қажетт
i 
қаб
i
леттерд
i
ң
сапалы
өз
i
нд
i
к
ерекшел
i
кте
үйлес
i
п
келу
i 
дарындылық
деп
аталады
. 
Жеке
қаб
i
леттер
сияқты
дарындылық
та
арнайы
(
нақты
i
с
-
əрекетке
) 
немесе
жалпы
(i
с
-
əрекетт
i
ң
əрқилы
түрлер
i
нде
) 
болуы
мумк
i
н
. 
Іс
-
əрекетт
i
ң
əрб
i
р
түр
i 
үш
i
н
ең
нег
i
зг
i 
қандай
қаб
i
лет
екенд
i
г
i 
туралы
сұрақты
зерт
-
теу
аса
маңызды
нəрсе
. 
Бұл
адамдарда
қалыптасатын
қаб
i
леттерд
i
ң
, 
жалпы
мəдениетт
i
ң
жоғарылауын
жəне
еңбект
i
ң
нəтижел
i
г
i
н
жоғарылатудың
б
i
рқатар
ти
i
мд
i 
əд
i
стер
i
н
табуға
көмектесед
i. 
Адамның
дарындылығының
сапалы
өз
i
нд
i
к
ерекшел
i
г
i
н
м
i
ндетт
i 
түрде
оның
i
с
-
əрекетт
i 
орындауынан
керуге
болады
. 
Дарындылық
адамға
өм
i
рге
бей
i
мделу
i
н
i
ң
тəж
i
рибел
i 
алдынала
анықталатын
мүмк
i
нш
i
л
i
ктер
i 
мен
генетикалық
өлшем
i 
болып
табылады
. 
Дарындылықтың
нег
i
зг
i 
функцияларына
– 
қоршаған
ортаға
, 
өм
i
рге
бей
i
мделу
, 
шығармашылық
сипатты
талап
етет
i
н
жаңа
, 
күтпеген
жағдайларда
туындаған
барлық
жағдайлардан
шеш
i
м
табуға
болады
. 

109
Арнайы
дарындылық
– 
субъект
i
де
мəселен
i 
шешу
мен
жоспар
-
лау
стратегиясын
функциялау
арқылы
көр
i
нет
i
н
нақты
(i
с
-
əрекетте
көр
i
нет
i
н
) 
ой
, 
п
i
к
i
р
, 
дағды
, 
б
i
л
i
мдерд
i
ң
жылдам
жəне
нақты
жүзеге
асыру
мүмк
i
нш
i
л
i
ктер
i
н
i
ң
болуымен
сипатталынады
. 
Қаб
i
леттг
i
ң
сезг
i
шт
i
к
қасиет
i
н
i
ң
материализациясы
үш
түрден
тұрады
: 
1. 
Табиғаттың
бөл
i
г
i 
рет
i
нде
өз
i
н
жəне
сыртқы
ортаны
бейнелеу
қаб
i
лет
i (
б
i
з
естим
i
з
, 
көрем
i
з
, 
сеземіз
т
.
б
. 
бұл
процесте
барлық
сез
i
м
мүшелер
i 
жұмыс
i
стейд
i).
2. 
Өз
i
н
сыртқы
ортамен
байланыс
жасай
алу
қаб
i
лет
i (
жаңа
нəрсен
i 
құру
, 
табиғатқа
ойша
əрекет
жасау
, 
киялмен
жұмыс
, 
болжам
құру
). 
3. 
Өз
i
н
i
ң
i
с
-
əрекет
барысында
заттар
мен
өн
i
мдерд
i 
құру
қаб
i
лет
i 
жəне
үйлес
i
мд
i
л
i
к
өлшем
i 
бойынша
өз
i
н
i
штей
өңдейді
(
ойдың
i
ске
асуы
, 
нақты
заттармен
, 
құбылыстармен
нақты
əрекетт
i 
жүзеге
асыру
). 
Адамдағы
өзара
байланысқан
барлығы
табиғаттан
бер
i
лгенд
i
г
i
н
айта
кету
керек
. 
Кез
келген
i
с
-
əрекетт
i
ң
ең
нег
i
зг
i 
тұтастығы
жəне
оның
технологиясы
– 
адамдағы
сезг
i
шт
i
к
қаб
i
леті
мен
механизмдері
ешқашанда
б
i
р
-
б
i
р
i
нен
ажырамайды
. 
Механизмдер
бұл
адамның
бейнеленгендер
i
н
əртүрл
i 
мазмұнда
жүйелейт
i
н
жəне
оны
б
i
ртұтас
етіп
ұстайтын
өзара
байланысқан
қаб
i
леттерд
i
ң
б
i
р
i
гу
i. 
Қабілеттілік
іс
-
əрекетте
байқалады
, 
анықталады
, 
дамиды
.

жүктеу 20,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: