Умкд ќТ дерек

тапты.Осы  құлпытастардағы  белгісіз  жазудың  сырын  ашу  үшін  В.В.Радлов  соеда 
барып,бірқатар ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізді. 
    
Алай  да  бұл  руна  жазуының  құпиясы  көпке  дейін  ашылмады.Ескерткіштердегі 
жазуды ешкім оқи алмады. 
Ақыры  1893жылы  қарашаның  25-күні  Дания  корольдік  ғылым  академиясының 
мәжілісінде  Вилгельм  Томсен  ғылыми  әлемді  дүр  сілкіндірген  мәлімдеме  жасады.Ғалым 
Орхон  мен  Енисей  өзендері  бойынан  табылған  ескерткіштердегі  құпия  жазудың  кілтін 
тапқандығын  хабарлады.Сондай-ақ  ол  ескерткіштер  түркі  халықтарының  тілінде 
жазылғандығын мәлімдеді.Ғалымның ең алдымен оқыған сөздері «тәңірі» және «түрік» деген 
сөздер екен. 
Дәл  осы  кезде  академик  В.В.Радлов  та  өз  бетінше  ізденіп,руна  жазуының  он  беске 
жуық әрпін анықтаған еді.Арада көп уақыт өтпей-ақ В. В. Радлов Орхон бойынан табылған 
үлкен тастардағы мәтінді толық оқып, сонан соң оны аударып шықты. 
Солтүстік манғолиядағы Орхон өзені бойынан Н. М. Ядринцев тапқан ескерткіштер 
Шығыс  түрік  қағанатының  он  жетінші  қағаны  Білге  қаған  (алғашқы  аты  могилянь)  мен 
қағанның  інісі  ,  даңқты  әскери  қолбасшы  Күлтегін  қабірлеріне  қойылған  орасан 
құлпытастарға қашап жазылған ұзақ жыр жолдары еді.  
Сөйтіп,  руна  жазуындағы  ең  үлкен  ескерткіштер  Орхон  мен  Енисей  өзендері 
алқабынан табылды. Осыған орай руна жазуының өзін бертін келе «Орхон –Енисей» жазуы 
деп атап кетті. Негізінен руна койнесінің арасы кең: Монғолия, Байкал маңы Оңтүстік Сібір, 
Шығыс Түркістан, Орталық Азия, Қазақстан, Еділ бойы, Солтүстік Кавказ, Шығыс Еуропа. 
Сондай –ақ ол жанрға да бай: тарихи  –биографиялық және обатас жазбалары, тас, жартас, 
тұрмыстық заттардағы жазу –нақылдары, діни, магиялық, заңгерлік мазмұндағы мәтіндер. 
Руна жазба ескерткіштерін оқу, басқа  тілдерге аударма жасау және ғылыми мәтінін 
дайындау  ісіне  В.В.  Радлов,  В.В.  Томсен,  Ю.Немет.  Х.Н.  Орхун  т.б.  орыс  және  еуропа 
ғалымдары  қыруар  мол  үлес  қосты.  Әсіресе  көрнекті  ғалым  С.Е.  Маловтың  бұл  саладағы 
еңбегі ерекше зор болды.  Ол көне түркі жазуындағы мәтіндердің орыс тіліне дұрыс тәржіма 
жасалу жағына көбірек назар аударды. С.Е. Малов бірқатар аудармаларға түзетулер енгізді. 
Ең бастысы ол тарихи және филологиялық тұрғыдан түсінік сипаттама берді. Жуырда Орхон 
жазба  жәдігерлерін  ұзақ  жылдар  бойы  түбегейлі  зерттеп  келе  жатқан  білікті  ғұламалар 
Мырзатай  Жолдасбеков  пен  Қаржаубай  Сартқожаұлының  бірлесіп  жазған  іргелі  зерттеуі 
жарық  көрді.  «Орхон  ескерткіштерінің  толық  атласы»  деп  аталатын  кітапта  Еуразия  Ұлы 
Даласына  үш  ғасыр  бойы  билік  жүргізген,  мәңгілік  ел  орнатуды  көксеген  ,  өздерінің 
тарихын,  дүние  танымын,  даналығын,  ой-санасын,  болмысын,  жазу  өнерін,  ел  басқару 
жүйесін,  ата  дәстүрін  өшпестей  етіп,  тасқа  қашап  кеткен.  Сөйтіп,  өркениетке  ,  адамзат 
мәднеиетіне асыл қазына қосқан байырғы түріктердің мұралары түгел қамтылған.  
Көне  түркі  жазуы  мен  тарихын  зерттеушілер  ,  әсіресе,  Күлтегін,  Білге  қаған  және 
Тоныкөк ескерткіштеріне көбірек назар аударған. Бұларды бірнеше Еуропа тілдеріне, орыс 
тіліне, қазіргі түркі тілдеріне тәржімә жасады. Өйткені бұл жәдігерліктер түркі тектес ежелгі 
ру-тайпалардың рухани өмірін бейнелеген көркем әдебиет туындылары болып табылады. 
  
Біз  жоғары  да  түрік  елінің  сан  ғасырлық  тарихын  жыр  еткен  шежіре  дастандар  туралы 
айттық..  Бұл  дастандар  ғылым  тілінде  «Орхон»  жазба  жәдігерлері  деп  аталады.  Ал,  біз 
жоғары  да  атап  өткен  дастан  түрік  елінің  даңқты  әскери  қолбасшысы  ,  Елтеріс  қағанның 
кенже  баласы  Күлтегін  батырдың  (684-731)  ерлік  істеріне  арнап  жазылған  .  Бұл  дастан 
жазылған  үлкен  құлпытас  Күлтегін  батыр  зиратының  басына  қойылған.  Сондай-ақ  біз 
Күлтегін  батырдың  ағасы  ,  түрік  елінің  көсемі  Білге  қаған  және  ақылгөй-кеңесшісі, 
данышпан Тоныкөк қарт туралы жазылған тарихи дастандар  хақында айтып отырмыз. 
Бірақ  тарихи  оқиғалар,  патша  сарайындағы  Күлтегін  жасаған  төңкеріс  ,  билік  үшін 
болған  қанды  шайқастар  Йоллығ-тегіннің  тасқа  қашап  жазған  дастандарында  мүлдем 
айтылмайды.  Өйткені  «Күлтегін  жыры»,  «Тоныкөк  жыры»  өткен  дәуірден  нақты  мәлімет 
беруге  арналған  ресми  тарих  емес  .  Бұлар  тарихи  деректерге  негізделген  көркем  туынды 
болып табылады.  

Соның  өзінде  Л.  Н.  Гумилев  Орхон  жазба  ескерткіштерін  «Көк  түріктердің  өздері 
туралы» жазған шежіресі деп біледі.    
Әдебиет: 
1. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-том. А., 1996. 
2. Қазақстан тарихы туралы түрік деректемелері. ІІ том. Көне түрік бітіктастары  
    
мен ескерткіштері (Орхон, Енисей, Талас).– А.: Дайк-Пресс, 2005.- 252 б. 
3. Кляшторный С.Г. История Центральной Азии и памятники рунического  
    
письма. – СПб.: Филологический факультет СПб ГУ, 2003. – 560 с. 
4. Атабаев Қ. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері. А., 2002. 
5. Зәкенұлы Т. Күлтегін ескерткішіндегі қытайша мәтіннің зерттелуі // Қазақ  
    
тарихы, 2006, №1, 12-14 б. 
 
2 кредит сағат 
№8 дәріс 
Тақырыбы: Қазақстан халқы мен территориясы туралы ежелгі   
                       
түріктердің руникалық ескерткіштері (VІ-Х ғғ.). 
Дәріс мазмұны:  
1. 
Түркі ескерткіштерінің формалары, түрлері. Сыныптау проблемасы.  
2. 
Буғыт жазбасы, Орхон, Енисей жазбалары. Талас ескерткіштері. 
  
Орхон –Енисей жазба ескерткіші түркі тілдерінің шығыс бұтағына жатады. О.-Е. ж.т. 
руникалық  ескерткіштерінің  кейбір  бөлігі  жазылған  ежелгі  ұйғыр  әдеби  тіліне  өте  жақын 
(«Мойын  –шорға  арналған  ескерткіш»,  Терхин  және  Тесин  жазбалары,  «Бал  ашу  кітабы» 
және  басқалар  болуы  мүмкін).    Ескерткіштердің  таралуының  негізгі  аймақтары  –қазіргі 
Моңғолия жері, Орхон, Онгин, Селенгі өзендерінің жазығы және басқа да жерлер, сондай –ақ  
Ресейдің  Енисей  бассейні  мен  Минусинск  ауданындағы  Хакасия,  Туваға  қарасты  жерлер. 
Неғұрлым ірілері әрі қомақтылары орхондық ескерткіштер 732 және 775 жылдарғы, екінші 
шығыс түркі қағанаты (б.э. VII-VIII ғасырлардың ) деп аталатын, Күлтегін мен Білге қағанға 
арналған  жазба  –эпитафиялар;  Тоныкөк  (шамамен  716  )  пен  Кули  шорға  (722)  арналған 
ескерткіштер; қалғандары ортаазиялық жазбалар, оларда VIII ғасырдікі болуы әбден мүмкін, 
олардың бір –екеуі, сірә, VII ғ. ең соңындағы енисей жазбалары. Қазіргі кезде олардың 150-
ден астамы ашылған, ең көбі жазба –эпитафиялар, сонымен бірге заттар мен жартастардағы 
жазбалар,  олар,  негізінен,  IX-XI  ғасырларға  қатысты.  Басқа  географиялық  аймақтар  түркі 
руникалық  ескерткіштеріне  оншалықты  бай  емес.Ортағасырлық  ұйғыр  князьдықтарының 
орындарындағы  Шығыс  Түркістанда,  басқа  еш  жерде  ұсынылмаған  руникалық 
қолжазбалардың  аз  ғана  көлемі  сақталған,  сонымен  бірге  «Бал  ашу  кітабы»  деп  аталатын 
тәмсіл мен алтын болжауға арналған ерекше кітабынан фрагменттер сақталған; барлық осы 
ескерткіштер,  шамасы  ,  ескі  ұйғыр  әдеби  тілінде  жазылған  X  ғасырға  қатысты. 
Салыстырмалы  түрде  Алтайда  ашылған  қысқаша  жартас  жазбаларының  аз  бөлігі,  Байкал 
бойы  мен  Ленада  -  өте  аз  ашылды.  Орта  Азиядағы  түркі  руникасы  Ферғана  жазығында  
табылғаны  –  керамика  мен  дөңгелек  тастардағы  тоғыз  эпитафия.  Енисей  мен  шығыс 
Түркістан  ескерткіштері,  сондай  –ақ  жазылған  уақыты  бойынша    да  Моңғолияда  түркі 
руникалық  жазбасының орталық аймағына қабысатын болса, ал Алтай, Байкал бойы, Лена 
және  ортаазиялық    жазбалар  –түркі    руникасының  ежелгі  нұсқалары;  олардың  шыққан 
уақыты  әзірше  анықталмаған,  өйткені  тарихи  деректер  жоқ,  ал  руникалық  жазбаларды 
палеографиялық зерттеу енді ғана басталуда. Шығыс Еуропа мен Солтүстік Кавказда металл 
ыдыстар мен керамикадағы жазулар тіркелген, сонымен бірге таңбалары кей кезде азиаттық 
руника әліпбиінің таңбаларымен сәйкес келетін, түркі руникасына кейбір ғалымдар түсірген 
эпиграфиялық  үзінділер  бар,  бірақ  көрсетілген  мәтіндерді  қысқаша  немесе  үзінді  түрінде 
анық  оқу  мүмкін  емес.Ғалымдардың  болжағанындай,  О.-Е.  ж.т.  диалектүстілік 
(наддиалектілік)  койненің  жазбаша  түрде  белгілеген  түрі  болып  табылады,  яғни  алғашқы 
руникалық  ескеркіштер  уақытына  дейін  ұзақ  өңделуі  мүмкін;  сөйтіп,  сірә,  X  ғасырдың 
аяғына  бастап  қолданыстан  шыққан  болуы  керек.  Көшпелі  түркі  империясы    мен  оның