Умкд ќТ дерек

жағынан фольклор басқа дерек көздері арасында ерекше орын алады. Фольклор ағылсынша 
“folk-lore” – 
халық даналығы, халық білімі деген ұғымды білдіреді. 
      
Фольклор  халық  өмірінің  белгілі  бір  кезеңінде  пайда  болмай  қоймайтын,  барлық 
халықтарға тән табиғи құбылыс. Ол туралы белгілі фольклортанушы ғалым С. Қасқабасов: 
«Фольклорлық  ойлау,  фольклорлық  дәстүр,  фольклорлық  шығарма  –  міне,  осының  бәрі 
тарихта  болатын  нәрсе,  оны  атап  өту  мүмкін  емес.  Бұлардың  бәрі  тарихтың  белгілі  бір 
кезеңінде  болуы  тиіс,  сол  дәуірдің  жемісі  адамзат  мәдениетінің  бір  статусы  деп  танылуы 
керек» - дейді. 
      
Дегенмен,  әр  халықтың  өзіндік  даму  ерекшеліктеріне  байланысты  фольклордың  бір 
халықтарда ерте, бір халықтарда кеш пайда болуы, біреулерінде ұзақ уақыт тарих айтудың 
негізгі түрі ретінде сақталуы, біреулерінде жазба тарихқа жол бермеуі мүмкін. Академик Ә. 
Марғұланның  айтуы  бойынша:  «Ғасырлар  бойы  айтылып  келген  ертегі  –  жырды,  аңызды, 
әңгімені ең алғаш шығарып таратқан көшпелі түрік тілдес елдер». Ол: Сақ, ғұн, үйсін, қаңлы 
заманынан басталады» (3). Ал, ол тайпалардың қазіргі Қазақстан жерінде б.з.д.    ғасырларда 
мекендеген және қазіргі қазақ ұлтының өз негіздігін солардан алатындығы тарихтан белгілі. 
Олай болса, фольклор қазақ халқының кемінле 2,5 мың жылдық тарихының дерек көзі болып 
табылады  деп  айтуға  болады.  Себебі,  халқымыздың  өмір  салты  ерекшелігіне  байланысты 
оның  мыңдаған  жылғы  тарихы  негізінен  сол  ауызша  тарих  айту  арқылы,  яғыни  фольклор 
арқылы бүгінге жеткен.  
      
Егер, филология ғылымдарының докторы, зерттеуші С. Қасқабасовтың сөзімен айтсақ: « 
Фольклор адам тіршілігімен тікелей байланысты, оның болмысының бір бөлшегі. Сондықтан 
ол  адам  өмірінің  барлық  жағынан  бейнелейді,  шаруашылығынан,  тұрмысынан,  әдет  – 
ғұрпынан,  салт  –  санасынан  толық  мәлемет  береді...  халық  тарихындағы  маңызды 
оқиғаларды  қамтып,  солардың  негізінде  жаңа  шығармалар  туындап,  оқиғалармен  көрнекті 
тұлғаларға берген халықтың бағасын,қарым – қатынасын көрсетеді» (4). 
      
Демек,  фольклор  халық  өмірінің  айнасы,  оның  ажырамас  серігі,  халықтың  саналы  іс  - 
әрекетінің  барысында  жасалынған,тарихпен  ілесе  пайда  болып  отырғанобъективті  дүние. 
Сондықтан профессор Б. Кенжебаев: « Тарих пен ауыз әдебиеті бір – біріне жәрдемші, бірін 
– 
бірі толықтырушы.халықтың ауыз әдебиетін дұрыс, терең ұғыну үшін оның тарихы қандай 
қажет болса, тарихын дұрыс, жете, толық білу үшін ауыз әдебиеті де сондай қажет» - деп, 
жазды.  Бірақ,  ғалымның  айтуынша,  тарих  пен  фольклор  бірдей  емес.  Тарихшы  болса 
оқиғаны нақты, ешбір қоспасыз жазады. Ал, ақын әрбір тарихи оқиғаны  өз тұрғысынан алып 
әрлеп, әсерлеп жырға қосады. 
       
Қазақ халқының тарихы көбінесе ел жанында сақталып келеді. Ол аңыз, әңгіме, хикая, 
жыр  түрінде  тарады.  Сондықтан  бізде  жазбалардан  гөрі,  ауызша  айтылып  жүрген  аңыз  – 
жырлар мол. Қазақ тарихының бірқатар мәселелері сол аңыз,жырлардан шығады. 
        
Өз  тарихын  тума  төл  деректерінің  негізінде  зерттеу  мүмкіндігіне  енді  ғана  ие  болған 
қазақ  тарихшылары  үшін  тарихымыздың  дерек  көздері  ретінде  фольклордың  маңызы 
ерекше.  Мысалы,  ҚР  ҰҒА  мүше  корреспонденті  Р.  Бердібаев:  «Тарихтың  хатқа  түспеген 
кезеңдеріне келгенде, кейде фольклор мұрасы бірден - бір құжатты тіректің орнына жүретін 
оның мәнін еселеп арттырады» - деп, фольклор деректерінің маңызын жоғары бағалайды. 
       
Дегенмен,  ауыз  әдебиеттері  де,  басқа  да  деректер  сияқты  өздерін  деректанулық 
талдаудан өткізу, яғни ондағы ақпараттардың шынайылық денгейін анықтауды қажет етеді. 
Ол  туралы,  әдебиеттанушы  ғалым  Т.  Сыдықов:  «Әдебиет    тарих  емес,  тарих  күрес, 
оқиғалардың айнасы, сәулесі ғана. Сондықтан тарихи мәлеметтерді алып, сонымн түп-тура 
шығып одан талап етуге болмайды. Кейде дәл келсе, кейде тарихшы шындықтан аулақтап 
кетуі  мүмкін.Ондай  болуы  заңды.  Өйткені  оқиғаны  өзінше  түсініп,  өзінше  баяндауы  ауыз 
әдебиетінің  өкілдеріне  жалпы  тән  нәрсе»  -  десе.  Мәлік  Ғабдулин  кезінде:  «Ауыз  әдебиеті 
тарихи  факторларды  негізге  ала  отырып,оны  ақындық  қиял  арқылы  құбылтып  жырлайды, 
суреттеп  көрсетеді.  Кейде  асырып,  кейде  өзгертіп  елестетеді.  Сондықтан  ауыз  әдебиетін 
тарихтың өзі, оның документі деуге болады» - деген ой айтқан. 

         
Ауыз  әдебиеті  туындыларының  осындай  ерекшліктерінен  шыға  отырып,  оларды 
ғылыми талдау мақсатында біраз жұмыстар атқарылды. 
 
Ол  ең  алдымен  фольклорды  халқымыздың  асыл  мұрасы  ретінде  жинау,  жүйелеу  және 
жариялау  жұмыстарынан  басталған  еді.  Бұл  іспен  өз  кездерінде  Ш.  Уәлиханов,  Ы. 
Алтынсарин, В. Радлов, Г. Потанин, Ә. Диваев т.б. айналасты. Фольклор жинау ісі кеңестік 
кезеңдеде  жалғастырылды.  Қортындысында  ҚР  ҰҒА  Орталық  Ғылыми  кітапханасының 
қолжазба  қоры  мен  М.О.  Әуезов  атындағы  әдебиет  жән  өнер  институтының  текстология 
және  қолжазба  бөлімінде  фольклордың  мол  қоры  жинақталды.  Соған  байланысты  аталған 
институт  жанынан  1989  жылы  қазақ  қолжазбаларының  ғылыми  орталығы  құрылды.  Қазір 
бұл орталықта қазақ фольклорының ірілі - ұсақты 200 мыңдай нұсқасы сақтаулы. Олардың 
ішінде батырлар жырының – 92 (вариантымен 300), тарихи өлең - жырлар мен әңгімелерінің 
– 
98 (вариантымен 400), шығыс сарындағы астандардың  -81 (вариантымен 215), ертегілердің 
-
500 үлгісі бар. Сондай – ақ, 6 мың бетке жуық тарихи шежіре жинақталған. 
          
Кезінде олардың 150 том етіп жариялау жоспарланған еді. 1994 жылға дейін олардың 
14 томы жарық көріп, 10 томнан астамы баспаға өткізуге дайындалған (10). 
          
Қазақ фольклорын ғылыми талдау ісі де Ш. Уәлихановтан басталды деуге болады. Ол 
ғасырлар  қойнауында  дүниеге  келген  ауыз  әдебиетінің  үлгілерін  жинаумен  қатар,  оларға 
талдау  жасап,  ғылыми  құндылықтарын  көрсете  білді.  Мысалы,  «  Қазақ  шежіресі»  деген 
еңбегіндегі қазақ халқының даму ерекшелігіне сай, ел арасына кең тараған тарихи деректер 
тобына  жататын  аңыз  -  дастандар  туралы  осыны  айтуға  болады.  «Дала  жыр  -  дастандары 
өзінің  қарапайым  ұғымды  шынайылығымен,  нақтылы  өмірден  алшақтамайтындығымен 
құнды. Онда ертедегідей сенімсіз сиқырлы қимыл -  әркеттер кездеспейді. Сондықтан болар, 
халық тарихы жыр  - дастандарды өте жоғары бағалайды» (11) – деп, жыр – дастандардың 
тарихи дерек ретіндегі ерекшелігін көрсетсе, «Аңыз – дастандардағы тарихи оқиғалар, тегі 
қазаққа жақын Әбіғазы жазған «Түрік шежіресі» атты және сондай – ақ, әсіресе (Жами ат – 
тауарих),  шежіредегі  деректерден  алшақтамайды»  (12)  –  деп,  бір  деректі  екінші  дерекпен 
салыстыру  арқылы  оның  ғылыми  маңыздылығын,  ондағы  айтылған  мәліметтердің 
шынайылығын айқындаудың жолын ұсынды. 
         
Ш. Уәлиханов жыр – дастандардың тарихи дерек ретінде сақталу, өмір сүру формасын, 
олардың ғасырдан ғасырға, атадан балаға жету құпиясы мен жолдарын, түрлі ерекшелігі мен 
қазақ қоғамындағы алатын орнын, халықтың өз дерегіне деген көзқарасында көрстіп берді. 
          
Мысалы,  қазақ  халқының  жыр  -  дастандарға  деген  сүйіспеншілігін,  олардың  дерек 
ретіндегі сақталуы мен ел арасына таралуы туралы «Қазақ шежіресінде»: «Ата бабаларының 
ерлігі  туралы  тарихи  жыр  -  дастандарға  дегенде,  халықтың  сүйіспеншілігінде  шек  жоқ. 
Соншалықты  мол  мұраны  ауыздан  ауызға,  жазбасыз,  баспасыз  алып  даланың  бір  шетінен 
екінші  шетіне  жеткізіп,  ғасырлар  бойы  ойда  сақтау,  олардың  суырып  салма 
(импровизаторлық) ғажап қабілетінің көрнісі болса керек», - деп (13), өз халқының қабілетіне 
ризашылық  білдіре  отырып,  сол  деректердегі  тарихи  оқиғалардың  бейнелену  дәрежесі 
туралы: «Көне жыр - дастандардың сол бәз қалпында, ұшы қиыры жоқ даланың бір шетінен 
айтылатын шығармасының оқиғасы боз даланың екінші бір шетіне айна қатесіз қайталануы 
таңдандырмай қоймайды. Көне түрік салт - сана, әдет - ғұрыптардың қаймағы бұзылмаған 
қазақтарда,  өмірдің  бар  саласын  қамтитын  оқиғалармен  байланысты  адам  аттары,  жер  су 
аттары, т.б. есте сақталып, атадан балаға жалғасып жатады» - дейді.           
          
Деректану ғылымы үшін деректердің сақталу  және өмір сүру формасын айқындаудың 
да  үлкен  маңызы  бар  десек,  Шоқан  Уәлиханов  жыр  -  дастандардың  тарихи  тәрбиелік 
мәнімен қатар, олардың нақты өмір сүру формасын, ұрпақтан - ұрпаққа жетуінің жолдарын 
айқын  көрсетіп  берді.  Ол:  «Осы  тарихи  мәні  бар  мол  мұраны  біреулер  домбырамен 
сүйемелдеп әндетсе, енді біреулер мынау сонау замандарда жасаған пәленше деген күйшінің 
аты,  өшпес  күйі  еді  деп,  сыбызғыда  ойнап,  қобыз  тартып,  өнерлі  адамдардың  аты  ел  - 
жұрттың есінде мәнгі қалып қоюына себепші болады. Қазақтардың әрбір ру басылары өз ру - 
тайпаларының  шежіресін,  шыққан  тегін,  елдің  әдет  -  ғұрып  заңдарын,  ескі  жарлықтарын, 
халықтардың  басынан  өткен  тарихи  жағдайларды  көп  жасаған  ақсақалдардан  ыждаһатпен