Умкд по дисциплине растениеводство для специальности 050801 -агрономия

Арпаның астыққа өсіру технологиясы

жүктеу 1,77 Mb. бет 29/72 Дата 08.05.2023 өлшемі 1,77 Mb. #42482 түрі Білім беру бағдарламасы

Навигация по данной странице:

• Пайдалануға рұқсат етілген сорттар: Ерте пісетін: Арна
• Орташа мерзімде пісетіндер: Целинный 91
• Медикум 85
• Ортадан кеш пісетін: Омская 87
• Егістікті күтіп-баптау.
• Сыра қайнатуда пайдаланылатын арпаның өсіру технологиясындағы ерекшеліктер.

Арпаның астыққа өсіру технологиясы. Арпаның өсіру технологиясына бидайға қарағанда аз көңіл аударылып келді. Соған қарамай, арпа көп жағдайда бидайдан жоғары астық өнімін беріп келеді. Айта кету керек, агротехника деңгейі төмен болғанда бұл «жаны берік» дақылдың өзі ылғал, қоректік заттар жетімсіздігінен, арамшөптерден қатты зардап шегеді. Ауыспалы егістегі орны. Солтүстік Қазақстан жағдайында арпа үшін жақсы алғы дақылдарға дәнді бұршақ, күздік жіне жаздық дәнді дақылдар, біржылдық шөптер, көпжылдық шөптер қыртысы, картоп, қант қызылшасы жатады. Топырақты өңдеу. Ылғал жинақтау мақсатында топырақты егістік паясын сақтай отырып өңдеудің маңызы зор. Әсіресе Солтүстік облыстарда паясы сақталған танаптарда аудара жыртылған сүдігерге қарағанда 19-22 мм қысқы ылғал артық жиналады. Қар қабатының есебінен 60-90 мм ылғал қорын жинақтау үшін биіктігі 30-40 см егістік паясын қалдыру қажет, алайда бұл іссанада өте қиын мәселе. Арпаға топырақ өңдеу жүйесі негізінен басқа дәнді астық дақылдарына ұқсас. Тыңайтқыш жүйесі. Арпа, бидай, сұлы және басқа астық дақылдарымен салыстырғанда айтарлықтай қуатты тамыр жүйесін қалыптастыра алмайды, ал мұның өзі бұл дақылмен аз сіңімді қоректік заттарды қиын сіңіруіне себеп болып табылады. Арпа тіршілігінің алғашқы 40 күнінде қоректік заттардың жігерлі түсуін қалайды. Бұл уақыттағы қоректену молшылығы масақта барынша көп мөлшерде масақшалардың түзілуіне мүмкіндік жасайды. Фосфор тыңайтқышы тамыр жүйесінің дамуына себеп болады, фенологиялық кезеңдер мен пісуін жеделдетеді, астықтың өнімі мен сапасын арттырады. Фосфор тыңайтқышының аймақтарға қарай астық өніміне әсер ету дәрежесі негізінен топырақтың ылғалдылығы мен өсіру технологиясына (сүрі танабына жақындығы, сүдігердің ерте дайындалуы, өсімдіктердің азот және басқа қоректік заттармен жақсы қамтамасыз етілуі, фосфор тыңайтқышын топырақтың ылғалды қабатына енгізу т.б.) байланысты өзгереді. Арпа тыңайтқыштардың соңғы әсерін жақсы пайдаланады, сондықтан фосфор тыңайтқыштарын сүрі танабына бүкіл ауыспалы егіс айналымына есептеп енгізген дұрыс. Егер тыңайтқыштар сүрі жерге енгізілмесе немесе толық мөлшері берілмесе, онда көктемде себумен бірге 20 кг/га ә.е.з. мөлшерін енгізген жөн. Сүріден кейін 4-6 дақыл ретінде өсірілетін арпаға себу алдында 30-40 кг/г ә.е.з. мөлшерінде азот тыңайтқышын қолдану қажет. Тұқымды себуге дайындау тазалау, іріктеу, дәрілеу, құрғақ ауада қыздыру және басқа арнаулы шараларды қарастырады. Тұқымды себуге дайындауда маңызды агрошаралардың бірі – оны қара күйе, гельминтоспориоз, фузариоз, бактериялық т.б. ауру қоздырғыштарынан залалсыздандыру. Ал бұлар барлық арпа өсіретін аймақтарда дерлік айтарлықтай көп тараған. Арпа тұқымын витавакс 200 ФФ, 34% (1,5-2,0 кг/т), премис 2,5% (1,0-1,5 кг/т), дивиденд стар 036 (1,0-1,25 кг/т), раксил 6% (0,4 кг/т) және басқа улы химикаттармен ПС-10, «Мобитокс» ж.б. дәрілейді. Залалсыздандыру тұқымды (10л суды 1т тұқымға) ылғалдандыру тәсілімен іске асырылады. Пайдалануға рұқсат етілген сорттар: Ерте пісетін: Арна – (Ақмола, СҚО, Қостанай облыстарында); Сәуле, Бәйшешек (Жамбыл, Қызылорда, Онтүстік Қазақстан облыстарында). Орташа мерзімде пісетіндер: Целинный 91 (Ақмола, Павлодар, Шығыс Қазақстан обл.); Донецкий 8 (Ақмола, Қостанай, СҚО, Қарағанды, Ақтөбе, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан обл.); Медикум 85 (Ақмола, Қостанай, Павлодар, СҚО); Гранал (Қостанай обл.); Кедр (Ақмола, СҚО), Карабалыкский 150 (Қостанай обл.); Жұлдыз (Алматы, Қызылорда обл.). Ортадан кеш пісетін: Омская 87 (Ақмола, СҚО). Себу мерзімі. Арпа барынша ерте мерзімде себілетін дақылдар қатарына жатады, ылғалмен қамтамасыз етілмеген тәлімі жерлерде танаптарға алғашқы шығу мүмкіндігі туғанда себеді. Оңтүстік облыстарда және Шығыс Қазақстан таулы-далалы аймағында топырақта жинақталған ылғалды толық пайдалансын деген мақсатпен ерте көктемде себеді. Батыс Қазақстан мен Шығыс Қазақстанның негізгі аймақтарында оңтайлы себу мерзімі – 15-25 мамыр, ал Орталық Қазақстанда – 25-28 мамыр аралығы. Солтүстік Қазақстанда астыққа өсіргенде де, мал азығына өсіргенде де мамырдың соңы – маусымның басында сепкенде жақсы өнім алынады, өйткені бұл уақытқа дейін танаптар арамшөптерден, оның ішінде қара сұлыдан да, жақсы тазартылады, жазғы мол жауын-шашын тиімді пайдаланылады. Себу тәсілі. Әзірше арпаның негізгі себу тәсілі, басқа дәнді дақылдар сияқты, жаппай қатардағы себу болып табылады, бірақ ылғалды аймақтарда тар қатарлы және тоғыспалы тәсіл жақсы нәтиже береді – қосымша астық өнімі 2-3 ц/га жетеді. Бұл тұқымдардың танапта біркелкі орналасуымен және қоректік заттар жақсы пайдаланылуымен түсіндіріледі. Оның үстіне шабылған дестелер егістік паясында жақсы ұсталады да бастырғанда астық шығынын азайтады. Себу мөлшері өсірілу аудандарына байланысты 2,5-нан 5,5 млн/га өнгіш тұқымға дейін өзгереді. Қуаңшылықты аудандарда 2,5-3,5 млн/га өнгіш тұқым, ылғалы жеткілікті аймақтарда 3,5-4,0 млн/га, суармалы жерлерде – 4,0-5,5 млн/га өнгіш тұқым. Тұқымның сіңірілу тереңдігі. Тұқымның сіңіру тереңдігін анықтағанда топырақтың механикалық құрамы мен ылғалдылығына, тұқымның сапасы мен себу мерзіміне байланысты нақты шешкен жөн. Тым терең сіңіру де, немесе тым саяз сіңіру де арпа үшін жарамайды. Тұқымды терең сіңіргенде танаптық өнгіштік төмендейді, егін көгі 2-3 тәулік кеш әлсізденіп шығады да арамшөптермен қатты тұншықтырылады. Әлсіз өскін өсімдіктердің жақсы дамуы, жоғары өнімділігін қамтамасыз ете алмайды. Оңтайлы сіңіру тереңдігі арпа үшін 5-6 см, алайда топырақтың беткі қабаты кебіңкіреп кеткенде тұқымды 6-8 см дейінгі тереңдікке сіңіреді. Егістікті күтіп-баптау. Арпа егістігін күтіп-баптау мынадай агротехникалық шараларды қарастырады: себуден кейін топырақты тығыздау, көктеуге дейін және көктегеннен кейін егістікті тырмалау, ауруларға, зиянкестерге және арамшөптерге қарсы күрес. Тығыздау себуден кейін көктем құрғақ жылдары жүргізіледі. Мұндай жағдайда топырақты тығыздау екі мәселені шешеді: себу қатарындағы топырақты тығыздайды (нәтижесінде оның кебуін азайтады) және тұқымның топырақпен қабысуын жақсартады (ал бұл оның бөртуі мен өнуін тездетеді). Егістікті тырмалау (жеңіл және орташа тырмалармен) арамшөптерді құртуды көздейді, 40-90% арамшөп өсімдіктері құриды. Тырмалаудың қажеттілігін анықтағанда арамшөптер құрамы ескеріледі. Егістікте көп мөлшерде тамырсабақты (корневищный) және атпатамырлы арамшөптер болса бұл шара тиімсіз. Көктегенге дейінгі тырмалау арпа өскіндерінің ұзындығы тұқым ұзындығынан аспаған жағдайда жүргізіледі, себебі тырманың тісі тұқым тереңдігіне жетпейді де егістік аз зиян шегеді, есесіне арамшөптер жіпшелері құриды, әрі топырақ қабықшалары уатылады. Егін көгін тырмалау нәтижесінде біржылдық арамшөптер көгі құриды және өсімдіктердің тамыр жүйесіне ауаның енуі жақсарады. Тырмалау арпа өсімдігінің 3-4 жапырақ кезеңінде, өсімдіктер әлденгенде жүргізіледі. Арамшөптерге қарсы күрес. Агротехникалық шаралармен арамшөптерді құрту мүмкін болмаған жағдайда гербицидтер қолданылады және олар көбінесе бидайға ұқсас. Аталған зиянкестерге қарсы БИ-58 (0,8-1,0 л/г) биологиялық препаратын қолдануға да болады. Егістікті аурулардан қорғау. Жаздық арпа қара күйелер, сары тот, ұнтақты шық (мучнистая роса), тамыр шірінділері, септориоз ауруларымен залалданады. Аурулардың алдын алу шаралары – ауыспалы егістер, кеңістік оқшаулау, тыңайтқыштарды тиімді қолдану, тұқымды себуге дайындау (тазалау, іріктеу, құрғақ ауада қыздыру) ж.б. Негізінен шаруашылықтарда арпаны аурулардан сақтауда тұқымды улы химикаттармен дәрілеумен шектелуде. Алайда арпаны аурулардың залалдауынан өсімдіктердің өсіп-жетілу кезеңдерінде де ойдағыдай қорғауға болады. Тот ауруына қарсы кем дегенде 1% жапырақ орташа деңгейде залалданғанда (1 жапыраққа 4-5 пустуладан келгенде) ұнтақ шық, теңбілділік, септориозға қарсы – кем дегенде 5% өсімдіктер, тамыр шірінділерімен орта деңгейде (10-15%) залалданған өсімдіктер болса егістік пестицидтермен өңделеді. Ол үшін жаздық бидай егістігінде қолданылатын препараттарды пайдаланған жөн. Әдетте арпа біркелкі піскенде (кем дегенде 90% толық піскенде) арамшөптерден таза болғанда тікелей орып бастырылады. Арпа әркелкі піскенде (сабан өркен аралас болса) және арамшөптермен ластанғанда, әрі өсімдіктердің биіктігі 60-80 см-ден төмен болмағанда егістік бөлектеп жиналады. Сыра қайнатуда пайдаланылатын арпаның өсіру технологиясындағы ерекшеліктер. Сыра қайнатуға барынша оңтайлысы қосқатарлы арпалар, өйткені олар біркелкі, ірі дәндер қалыптастырады және біркелкі өнеді. Мұндай мақсатқа қабықты (қауызды)арпалар жарамды деп есептеледі, себебі арпа қабығы сүзгенде ашық түсті сыра алуға мүмкіндік жасайды. Сыралық арпа астығы ірі дәнді, әрі жұқа қабықты ашық сары сабан түстес, жоғары крахмалды және өну энергиясы да жоғары болған дұрыс. Жер шарында өсірілетін бүкіл арпа астығының 8-10% ғана сыра қайнату өнеркәсібіне жұмсалады, қалған бөлігі мал азықтық мақсатқа пайдаланылады. Қазақстанда сыра өнеркәсібі күрделі жағдайда қалып отыр, оның басты себебі - сыра қайнататын шикізаттың жетіспеуі. Сыра өндірісіне жарамды географиялық аймақтар орташа жылылық және жеткілікті ылғалданумен сипатталады. Дәстүрлі елдері- Австрия, Англия, Германия, Польша, Чехия, Словакия және басқа Европа елдері. 5060-86 Мемлекеттік стандартына (МСТ) сәйкес Қазақстан аумағында сыралық арпа өндіруге топырақ-климат жағдайлары қолайлы екі облыс - Алматы және Жамбыл - айқындалған, бұларда басқа облыстарға қарағанда айтарлықтай қолайлы жағдайлар қалыптасқан, бірақ бұл өңірдеде жылға жыл сәйкес келе бермейді. Аталған мәселе түйінін оңтайлы шешуге жаңа аудандарды қарастыруға тура келеді. Шетелдерден (Чехия, Германия т.б.) тасымалданатын арпа шикізаты өте қымбатқа түседі. Негізінен сыра қайнатуға құрамында жеткілікті мөлшерде көмірсулары (углеводтары), оның ішінше крахмал мен қанты бар дақылдары (астығында, түйнектерінде, сабақтарында, тамырында) пайдалануға болады. Алайда бұл бағытта арпа астығына басымдық беріледі: арпа сырасына өзіне тән ерекшелігімен қатар (дәмі, түсі, хош иістілігі ) басқа шикізаттарға қарағанда арпа астығының салыстырмалы арзандығы маңызды рөл атқарады. Жақсы сыра дайындау үшін арнайы биохимиялық құрамы бар астық қажет, ал ол сыра қайнатуға арналған ерекше сорттардан алынады. Өте сапалы шикізат өндіруге екі фактор- сыралық сорт пен тиісті топырақ-климат және агротехникалық жағдайларда өсіру – мүмкіндік береді береді. Қазақстанда алғашқы сыра зауыттары XIX-ғасырдың екінші жартысында пайда болды. Қазіргі уақытта елімізде ірілі-ұсақты 80-нен аса сыра зауыттары, оның ішінде Алматыда, Астанада, Оралда, Павлодарда, Қарағандыда ж.б. қалаларда бар және олар негізінен импорттық шикізатпен жұмыс жасайды. Солтүстік Қазақстанның далалы аймағында сыралық бағытта Арна және Омский-90 сорттарын өсіру ұсынылады. Сыра қайнату бағытында өсіргенде арпа ерте мерзімде сепкенде жақсы нәтижеге қол жеткізуге болады. Көкшетау ауыл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының деректерінде орта есеппен 3 жылда (2002-2004 жылдары, М.А. Аужанова) себу мерзіміне қарай Арна сорты 8-мамырда - 24,0; 15 мамырда - 21,0; 24 мамырда - 21,2; 31 мамырда -23,6 және 7 маусымда - 22,0 ц/га астық өнімін берген, ал Омский-90 сортынан аталған себу мерзімдерінде тиісінше - 24,9; 21,3; 20,6; 22,6 және 22,3 ц/га астық жиналған. Барынша оңтайлы себу мөлшері - 4-5 млн/га өнгіш тұқым. Сыралық арпаның сапасы көп жағдайда егінді жинау тәсілі мен мерзіміне байланысты өзгереді. Барынша тиімдісі екі кезеңде жинау: дәннің балауызданып пісу кезеңінде дестеге шауып, қысқа мерзімде астығын бастырған дұрыс. Тамырында тұрып қалғанда тыныс алудың күшеюінен дәндегі крахмал мөлшері азаяды да арпаның сыралық сапасы төмендейді. жүктеу 1,77 Mb. Достарыңызбен бөлісу:

©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз