Таралуы мен өнімі. Арпа бидай сияқты ертеден өсіріліп келе жатқан дақыл (б.э. дейінгі VI-V мыңжылдық). Оның шыққан тегі Алдыңғы Азия деп есептеледі.
Дүниежүзілік егіншілікте астық дақылдарының ішінде арпа маңызды орын алады және жыл сайын 30 млн. га астам жерге себіледі. Оны Қытай, Үнді, АҚШ, Батыс Европа, кіші Азия елдерінде өсіреді. ТМД елдерінің ішінде арпа өндірісі негізінен Украина мен Ресейде, айтарлықтай егістігі Балтық жағалауы елдерінде, Белорусь, Закавказье және біздің Қазақстанда.
Қазақстанда орта есеппен 2005-2009 жж. жыл сайын 1,8 млн. га алқапқа себілсе, оның 60% Солтүстік облыстардың үлесінде (Ақмола, СҚО, Қостанай және Павлодар). Осы жылдары еліміздегі арпа астығының орташа өнімі 12,1 ц/га болды. Алайда бұл дақылдың потенциалды өнімі әлде қайда жоғары және аймақ жағдайында 20-25 ц/га және одан артық.
Арпа өсімдігінің өнімділік потенциалының төменгі деңгейде пайдаланылуы негізінен оның өсірілуі «қалдық» технологиясы принципінде дақылдың морфологиясы мен биологиялық ерекшеліктері аса ескерілмей іске асырылып келеді.
Арпа сүріден кейін 4-5 дақыл ретінде өсіргеннің өзінде бидайдан 1,5-2,0 ц/га артық астық өнімін береді. Сондықтан арпаны ауыспалы егіске енгізу астық өндірісін айтарлықтай арттыруды қамтамасыз етеді.
Биологиялық ерекшеліктері. Арпа қысқа өсіп-жетілу кезеңді дақылдар қатарына жатады (55-тен 111 тәулікке дейін). Солтүстік Қазақстанда өсірілетін сорттарының өсіп-жетілу кезеңінің ұзақтығы – 68-80 тәулік.
Арпа жылуға аз талап қояды, оның тұқымы 1-20С жылылықта өне бастайды, алайда мұндай жағдайда көктеуі 20 тәулікке дейін созылады. 5-60С температурада көктеуі 8 тәулікке дейін қысқарады. Себу-көктеу кезең – аралығы 7-ден 12 тәулік аралығында өзгереді.
Егін көгі 7-80С бозқырауды (аязды) жеңіл көтереді, алайда жекелеген сорттары одан да төмен температураны көтере алады. Бірақ гүлдену және толысу кезеңдерінде арпа бозқырауға сезімтал. Теспература -10С-ға дейін төмендегенде оның жатыны мен тозаңдықтары жарақаттанады. Толысу және пісу кезеңдеріндегі шамалы бозқыраудың өзі (-1,50С) өсімдікке әсер етпегенмен дәннің тұқымдық сапасын күрт төмендетеді.
Арпа жоғары температураларға өте төзімді. 38-400С температураның үздіксіз әсерінен устьицелер (саңылаулар) сал ауруына тек қана 30-35 сағаттан соң ұшырайды. Оны әділ түрде ыстыққа төзімді өсімдіктер қатарына қосады. Сондықтан Қазақстанның барлық аймақтарында арпа жоғары астық өнімін береді.
Арпаның өсіп-даму цикліне қажет тиімді температура жиынтығы: ерте пісетін сорттарына – 1000-15000С және кеш пісетін сорттарына 1900-20000С. Осы себептен арпаны еліміздің барлық егіншілік аймақтарында өсіруге болады
Арпаның ылғалға қажетсінуі жоғары емес. Ылғалға шамалы талабы өне бастағаннан бүкіл өсіп-жетілу кезеңдерінде көрініс табады. Дегенмен бүкіл кезеңдерінде арпа өсімдіктері ылғалды біркелкі талап етпейді. Көктеу-масақтану кезеңдеріндегі ылғал жетімсіздігі өсімдіктердің өсуін тежейді. Түптенуді, масақшалар мен дән санын төмендетеді. Масақтану – пісу кезеңіндегі құрғақшылық пен жоғары температура 1000 дәннің массасы мен олардың толысуын азайтады.
Арпа құрғақшылыққа төзімді өсімдік, алайда өнімнің төмендеу деңгейі сортқа және өсіру технологиясының тиімді шараларын қолдануға байланысты өзгереді. Оның транспирациялық коэффициенті 350-450.
Арпадан жоғары өнім қалыптастыру үшін өсімдіктерді теңдестірілген қоректенумен, әсіресе бастапқы кезеңдерде фосфор, калиймен, сонымен қатар бүкіл өсіп-жетілу кезеңдерінде азотпен қамтамасыз еткен дұрыс. 10 ц астық және соған сәйкес вегетативтік массасын қалыптастыруға арпа дақылы 26 кг азот, 11 кг фосфор және 28 кг калий шығындайды.
Арпа бидайға қарағанда топыраққа аз талап қояды деп есептелінеді. Алайда бұл арпаны құнарлығы өте төмен топырақтарда өсіре беруге болады деген сөз емес. Қазақстанда арпадан жоғары астық өнімін барлық қара және қара-қоңыр топырақтарда алуға болады. Сортаң, кебір әрі құмдақ топырақтардың арпаға жарамдылығы шамалы, ол үшін топырақтың әлсіз қышқыл, ортасы оңтайлы болып табылады (рН көрсеткіші 5,5-тен төмен болмағаны дұрыс).
Жақсы астық өнімі жеңіл саздақ топырақтарда қалыптасады, алайда ауыр, толқымалы өте ылғалданған топырақтар арпаға жарамсыз.
Достарыңызбен бөлісу: |
