Уалиханова баян сапарбековна

69 
Пуазейль  формулсындағы  (p
1
  –p
2
)/L  шаманы,  қысым  градиенті  dp/dl 
алмастырсақ онда, Пуазейль формуласы мына түрге келеді және оны көлденең 
қимасы өзгермелі түтікке қолдануға болады: 
 
Бұл  өрнектен,  түтіктің  көлденең  қимасынан  ағып  өтетін  сұйық  көлемі 
оның  радиусының  төртінші  дәрежесіне  тәуелді  екендігі  көрінеді.  Егер 
атеросклероз  әсерінен  қан  тамырының радиусы  2  есе  кішірейсе,  онда осы  қан 
тамыры арқылы ағатын қан көлемін бұрыңғы қалпында ұстап тұру үшін оның 
қысымын 16 есе арттыру қажет екен, ал бұл мүмкін емес, өйткені жүрек мұндай 
қысым  тудыра  алмайды.  Мұндай  ағдайда  қан  тамыры  радиусын  ұрыңғы 
қалпына  келтіру  қажет.  Сондықтан  гипертондық  дәрілердің  бір  әсері  қан 
тамырын кеңейтуге бағытталған, осы арқылы олар қан қысымын реттейді.  
Ньютондық  емес  деп,  тұтқырлығы  жылдамдық  градинетіне  dv/dx  тәуелді 
болатын  сұйықтарды  атайды,  оларға  қан  жатады.  Жалпы  түрде  қанды 
эритроцит,  лейкоцит  және  тромбоциттердің  плазмадағы  ертіндісі  немесе 
суспензиясы  деп  қарастырған  дұрыс.  Бірақ  қан  құрамындағы  лейкоцит  пен 
тромбоциттердің  көлемі  1-2%  аспайды,  сондықтан  бұл  бөлшектердің  қанның 
механикалық қасиетіне тигізетін әсері өте төмен, қанның негізгі механикалық, 
физиологиялық қасиеті эритроцитке байланысты.  
Қанның  кең,  тар  тамырлары  және  капияллар  арқылы  ағуында  үлкен 
айырмашылықтар  бар.  Ірі  қан  тамырларда  эритроциттер  бір  біріне  жабысып 
«тиын түріндегі бағана» тәрізді агрегаттық күй құрайды (4 сурет).  
 
 
 
 
 
 
 
Сурет 4 - Ірі қан тамырлардағы эритроциттердің бір біріне жабысып 
«тиын түріндегі бағана» тәрізді агрегаттық күйі 
 
Егер  әр  эритроциттің  диаметрі  8  мкм  жуық  болса,  онда  эритроциттен 
құралған  агрегаттың  өлшемі  80  мкм  болады.  Ірі  қан  тамырлардағы  қанның 
жылдамдық  градиенті  төмен,  тұтқырлығы  5  мПа∙с  болады.  Кей  патологиялық 
құбылыстар  әсерінен  қан  эритроциттерінің  агрегаттық  күйге  көшуі  деңгейі 
жоғарылауы мүмкін, соның әсерінен қанның тамыр бойымен ағуына қосымша 
энергия қажет етіледі.  
Қан  тамырларының  тарылуы  (кішірейуі)  қанның  жылдамдық  градиентін 
жоғарылатады,  соның  әсерінен  агрегаттық  күйдегі  эритроциттер  жеке-жеке 
жасушаларға  бөлшектенеді,  яғни  «тиын  түріндегі  бағана»  тәрізді  агрегаттық 
күй    бұзылады.  бұл  өз  кезегінде  қанның  тұтқырлығын  азайтады.  Тар  қан 
тамырларда  қан  тұтқырлығының  төмендеу  құбылысын  «сигма»  феномені 
Қ
ан
 там
ыры
 
Эритроциттерден 
құралған «тиын» 
бағанасы» 

70 
немесе «Фареус-Линдквист» эффектісі деп атайды. Бұл құбылыс диаметрі 500 
мкм  аз  болатын  қан  тамырларында  байқалады,  ал  мұндай    құбылыс 
капиллярларда  күшті  байқалады,  соның  әсерінен  ондағы  қан  тұтқырлығы  ірі 
қан  тамырларға  салыстырғанда  екі  есе  кеміп,  плазма  тұтқырлығына  дейін 
төмендейді.  
Қан 
тұтқырлығының 
төмендеуін 
былайша 
түсіндіруге 
болады, 
капиллярлар қабырғаларына өте жақын қабатпен қан плазмасы ағады, сонда қан 
тамырындағы аққан эритроциттер «плазма қабатымен» қапталған тәрізді болып 
келеді  (сурет  5).  Бұл  аймақтағы  эритроциттер  концентрациясы  нөлге  жақын, 
бірақ тамыр ортасына жақындаған сайын эритроцит концентрациясы артады.  
Тар  қан  тамырларында  ағыс  жылдамдығының  артуы  эритроциттің 
деформациялануын туғызады, бұл эритроцит пен тамыр қабырғасы арасындағы 
саңылаудың одан ары ұлғаюына алып келеді, нәтижесінде қанның тұтқырлығы 
одан ары төмендейді (сурет 5 б). 
 
 
 
 
                              
а)                                   б) 
 
Сурет 5 - Капиллярдағы эритроциттің  төменгі(а) және жоғары(б) 
жылдамдық кезіндегі көрінісі 
 
Эритроцит  өте  созылмалы,  майысқақ  болып  келеді,  соның  салдарынан 
оның  қос  ойыс  дискі  түріндегі  формасы  деформацияланып,  диаметрі  3  мкм 
болатын  капилляр  ішіне  оңай  кіріп  кетеді,  бұл  эритроцит  мембранасының 
капилляр  қабырғасымен  жанасатын  ауданын  ұлғайтып,  ондағы  зат  алмасуды 
жақсартады және капиллярдағы аққан қанның тұтқырлығын кемітеді (сурет 6). 
Капилляр  жүйесіндегі  осындай  құбылыстар  жүрекке  түсетін  күшті  азайтады. 
Кей 
патология 
әсерінен 
эритроцит 
қабырғасының 
майысқақтығы 
(эластикалықтығы) төмендейді, нәтижесінде қан айналысы нашарлайды.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Сурет 6 - Қапиллярдағы қан ағысы 
 
Деформациаланған 
эритроцит 
Капилляр 
диаметрі 
 
ка
пи
лляр
 
 
эритроцит 
Плазм
а 
қабат
ы 

71 
Эритроцит  концентрациясының  ұлғаюы  немесе  кемуі  қан  тұтқырлығын 
өзгертеді. Мысалы, қалыпты жағдайда қан тұтқырлығы 4-6 мПас болса, анемия 
(эритроциттің кемуі) кезінде 2-3 мПас дейін төмендейді, ал полицитемияда бұл 
көрсеткші 15-20 мПас дейін жоғарылайды екен. 
Енді  қанның  гемодинамикалық  сипаттамалары  -  қан  қысымы  мен  ағу 
жылдамдығын қарастырайық. Қан тамырлары: аорта артерияға, ол артериолаға, 
ол  өз  кезегінде  капиллярларға  тармақталып  кетеді,  бұл  әр  жеке  тармақтың 
(тамырдың)  диаметрінің  кішірейуіне,  бірақ  осы  тамырлар  жүйесіне  енетін 
барлық  тармақтардың  ауданының  қосындысының  ұлғаюына  алып  келеді. 
Ағыстың  үздіксіздік  теориясына  сәйкес  сұйықтың  сызықтық  жылдамдығы  v 
түтіктің  көлденең  қимасының  ауданы  S  кері  пропорционал  болатын,  осы 
принципке  сәйкес  ең  жылдам  қан  ағысы  аортада  байқалады,  өйткені  оның 
көлденең  қимасының  ауданы  тамырлар  жүйесінде  ең  кішісі  болып  саналады 
және  қан  жылдамдығы    аортадан  капиллярға  қарай  біртіндеп  азая  береді. 
Барлық  капиллярдың  ауданы  аорта  ауданынан  500-600  есе  көп,  сондықтан 
капиллярдағы қан ағысының жылдамдығы 500-600 есе аз, оның шамасы 1 мм/с 
төңірегінде.  Қалыпты  жағдайда  аортадағы  қан  жылдамдығы  0,5м/с  ден  1м/с 
дейін болса, үлкен физикалық жүктеме кезінде ол 20 м/с дейін жоғарылайды. 
Капиллярдағы  қан  ағысының  төмен  болуы  қан  мен  ұлпа  арасындағы  зат 
алмасуды  қамтамасыз  етеді,  бұл  мысал  ағзадағы  зат  алмасу  процесінің  негізгі 
бөлігі капиллярларда өтетіндігін көрсетеді.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Сурет 7 - тамырлар жүйесінің түрлі аймағындағы қан жылдамдығының 
өзгеруі 
 
Капиллярлар  біріге  келе  вена  тамырына  айналады,  вена  тамырының 
саңлауы  барлық  капиллярларға  салыстырғанда  аз  екендігі  белгілі,  соның 
салдарынан венедағы қан ағысының сызықтық жылдамдығы артады. 7 - суретте 
тамырлар  жүйесінің  түрлі  аймағындағы  қан  жылдамдығының  өзгеруі 
көрсетілген. 
Енді үлкен қан айналысы шеңберінде орын алатын құбылысты  талдайық. 
Жалпы жүректі белгілі бір ырғаты түрде жұмыс істейтін насос деп қарастыруға 
болады.  Оның  жұмыстық  фазасы,  яғни  жүректің  жиырылуы  (оны  систола  деп 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
50 
40 
V, см/с 
30 
20 
10 
  0 
аорта      арте-артериола капил   венаpиялярлар 
50 
40