Тренинг өткізу бойынша нұсқаулық: аитв-дан немесе басқа да созылмалы

113
•  Сол қажеттіліктер қанағаттандырыла ма? Осы бала/балалар физикалық және 
эмоциялық жағынан тиісінше дамып келе ме?
•  Осы отбасы бұрын қандай қиындықтарға тап болған?
•  Қазір қандай қиындықтарға тап болып жүр?
•  Осы отбасының (соның ішінде кеңейтелген отбасының) қандай мықты қасиет-
тері бар?
•  Осы отбасының қолдау алуға қатысты қажеттіліктері қандай және оны қайдан 
ала алады?
Руслан - 12 жаста
Руслан - 12 жаста. Оған АИТВ іште жатқан кезінде жұққан. Руслан әжесімен тұрады. 
Анасы бір жыл бұрын АИТВ-мен байланысты аурудан қайтыс болған. Оның инемен 
егілетін есірткі қолданғаны белгілі. 
Руслан  кейде  әкесімен  араласып  тұрады,  бірақ  тұрақты  емес.  Әкесі  бейберекет 
өмір сүреді, ішімдік пен есірткі тұтынуды жалғастырып жүр. 
Русланның анасы АИТВ-жұқпаның дәрілеріне сенбей, орнына балама дәрі-дәрмек-
тер қабылдаған. Русланды емханаға апармаған, орнына оған да балама дәрі-дәрмек-
тер берген. 
Анасы қайтыс болған соң, әжесі Русланды ауруханаға апарған. Онда ол екі апта 
жатқан. Осы уақытта оған АИТВ шалдыққаны айтылып, ол АРТ қабылдай бастаған. 
Алайда, Русланның әжесі тағайындалған ем тәртібін сақтамаған. Руслан АРТ қа-
былдаудан бас тартып отыр. 
Кейде Русланға әкесі келіп, дәріні күштеп ішкізетінін айтып қорқытады. Осыған бай-
ланысты әкесі Русланды бірнеше рет ұрған. 
Руслан футболды жақсы көреді. Әжесі оған мектептегі футбол командасында ойна-
уға рұқсат бермейді, басқа клубтарға тұруына және достарымен мектептен тыс кезде-
суіне тыйым салады. 
Осы сценарийлерде нені қарастыру керек
•  Осы жастағы баланың қажеттіліктері қандай?
•  Сол қажеттіліктер қанағаттандырыла ма? Осы бала/балалар физикалық және 
эмоциялық жағынан тиісінше дамып келе ме?
•  Осы отбасы бұрын қандай қиындықтарға тап болған?
•  Қазір қандай қиындықтарға тап болып жүр?
•  Осы отбасының (соның ішінде кеңейтелген отбасының) қандай мықты қасиет-
тері бар?
•  Осы отбасының қолдау алуға қатысты қажеттіліктері қандай және оны қайдан 
ала алады?
Маша – 18 жаста 
Марша – 18 жаста. Марша аудан орталығынан алыс жатқан ауылда тұрады. Оның 
ата-анасы ішімдікке салынған, Маршаның бастауыш мектепте алған тек 3 сыныптық 
білімі бар. 10 жасқа қараған шағында ол ата-анасымен бірге ішімдік іше бастады. Со-
дан көп ұзамай, көшеде қараусыз қалып, мемлекеттік жетімдер үйіне орналастырыл-

114
ды. Маршаның ата-анасының екеуі де тірі, Маршамен араласып тұрады. 
16 жасында АИТВ жұқпасына тексерілгенде нәтижесі оң болып шықты, оны жыны-
стық жолмен жұқтыруы ықтимал. 18 жасқа дейін екі рет жүкті болып үлгерген. Бірінші 
жүктілігінде баланы шынымен қалағанмен, оны түсік тастатуға мәжбүрлеген. Екінші 
жүктілігінің соңғы сатысында баласы түсіп қалған, бұл жайт Маршаны қатты қапа-
ландырған. 
18 жасқа толғанда оған жетімдер үйнен кетуге тура келіп, өз пәтеріне ие болды. 
Жетімдер үйінен кетерден екі ай бұрын оған АРТ тағайындалды. Жетімдер үйінде АРТ 
қабылдау қатаң қадағаланатын. Жетімдер үйінен тыс ол АРТ қабылдауды өзі қадаға-
лауы тиіс болатын. 
Оған әлеуметтік қызметтер тарапынан аздаған қолдау көрсетілді, әрі АИТВ маман-
дарынан телефон арқылы көмек көрсетілді. Ол дәрі қабылдап жүргенін айтады, бірақ 
қан талдамасы мүлдем олай емес екенін көрсетеді.
Осы сценарийлерде нені қарастыру керек
•  Осы жастағы баланың қажеттіліктері қандай?
•  Сол қажеттіліктер қанағаттандырыла ма? Осы бала/балалар физикалық және 
эмоциялық жағынан тиісінше дамып келе ме?
•  Осы отбасы бұрын қандай қиындықтарға тап болған?
•  Қазір қандай қиындықтарға тап болып жүр?
•  Осы отбасының (соның ішінде кеңейтелген отбасының) қандай мықты қасиет-
тері бар?
•  Осы отбасының қолдау алуға қатысты қажеттіліктері қандай және оны қайдан 
ала алады?
12-ҚОСЫМША:
Балаға қатыгездік көрсетуді анықтау
Владимир
«Бүгін жағдайым нашар, кеше туған күнім болды, 12 жасқа толдым. Ешкім есіне де 
алған жоқ, ал бүгін таңертеңгі аста тамақ та жетпей қалды. Әкем тырысып жүр, мені 
жақсы көретінін білемін, уақытының басым бөлігінде, тым болмағанда сау кезінде, қо-
лынан келгенін жасайды, бірақ ағам Руслан бізден бөлек кеткелі бері үй шаруасында 
көмектесетін ешкім жоқ.  
Әкемнің достары үнемі дерлік біздің үйде – арақ ішеді, түнімен музыка қосады. 
Негізі олар жаман адамдар емес, бірақ бар тамақты жеп қояды, солардың арасында 
Томо есімді біреуі бар, сол бар жерде өзімді ыңғайсыз сезінемін. Кейде түнде оянсам, 
ол менің бөлмемде жүреді. Бірақ ол маған заттар, кейде тәттілер, кейде аздап ақша бе-
реді. Сондықтан, ол жақсы адам деп ойлаймын, маған қамқор болып жүрген сияқты.
Енді достарымды үйге әкеле алмаймын, себебі, үй қоқыс толы қорадан айнымай-
ды. Қайда тұратынымды көрсе, мені жек көріп кетер еді. Мектеп те титықтатты, са-
бақтан жиі қаламын. Анам маған дәл әкем сияқты күйге түсесің деді, себебі, түкке 
тұрғысызбын. Ол үнемі солай дейтін. Артына қайырылмастан мені және әкемді та-
стап кетті, бізді жек көретінін айтты, бізге өмірімді талқандадыңдар деді. 
6 ай бұрын маған АИТВ жұқтырғанымды айтты. Дәрі ішпегеніме бірнеше ай болды. 
Клиникада барлық айтқандарын қостап, менен не естігісі келсе, соны айтамын да қо-
ямын. Менің қарным аш, енді басым да ауырады».

115
13-ҚОСЫМША:
Емделуге құлықтылық және білім алу дәрістері
Осы жаттығулармен қатысушылармен пікірталас шеңберінде бөлісе аласыз.
1. СҰРАҚТАРҒА АРНАЛҒАН ҚОРАП
Бұл – өте қарапайым жаттығу, оны жастарды құпия пікірін білу үшін пайдалануға 
болады.  Бұл,  сондай-ақ,  құпия  түрде  сұрақтар  қою  тәсілі,  адамдар  емделуге 
құлықтылығына қатысты қиындықтарымен бөлісе алатын немесе сексуалдық 
денсаулыққа қатысты сұрақтарын қоя алатын сессияларда да тиімді.
Қорап, қағаз бен қалам беріңіз.
Топтық жұмыс үшін
•  Түсіндіріңіз: «әркім қағазға ойындағысын жазып, қорапқа салуы керек». Ол сұрақ 
[АИТВ туралы, қарастырылатын тақырып туралы] немесе кез-келген мәселе бо-
луы мүмкін. Оны қорапқа салыңыз. Бәрі құпия, сондықтан, кез-келген мәселе ту-
ралы сұрай аласыз.
•  Содан кейін сұрақтарды қарап шығып, оларға жауап беріңіз.
•  Осы жаттығу арқылы пікірталас тудыруға тырысыңыз.
Клиникада бағалау, сұрақтарға түсініктемелер мен жауаптар беру үшін 
•  Қорапты жастардың қолы жететін жерге қойыңыз.
•  Оның үстіне қораптың құпия сұралатын сұрақтар немесе кері байланыс беруге ар-
налғанын түсіндіретін белгі қойыңыз.
•  Қораптың жанына хабарландыру тақтасын іліңіз.
•  Қорапты аптасына бір рет тексеріп тұрыңыз. Егер сұрақтарға арналған қорап бол-
са, сұрақты және жауапты компьютерде теріп, қағазға басып шығарып, хабарлан-
дыру тақтасына іліңіз. Егер кері байланыс қорабы болса, өз жауабыңызды және 
түсініктемелеріңізді    компьютерде  теріңіз.  Хабарландыру  тақтасына  қораптағы
қағаздарды ілмеңіз, себебі, біреу баланың жазуын танып қоюы мүмкін.
2. МЕНІҢ БҮГІНІМ, МЕНІҢ БОЛАШАҒЫМ
Шығармашылыққа  негізделген  осы  жаттығу  көтеріңкі  көңіл-күй  орнатуға  және 
жас тұлғаны болашағы туралы ойландыруға арналған. Жаттығуды жеке немесе топта 
жүргізуге болады.
Журналдар, қағаз, қайшы, түрлі-түсті қаламдар мен желім дайындаңыз. 
Жас  тұлғадан  қағазды  төрт  бөлікке  бөлуді  өтініңіз.  Әр  бөлімге  төмендегілерді  
жазуы керек:
• 
Кімді жақсы көресің;
• 
Не істегенді жақсы көресің;
• 
Болашақта нені қалайсың;
• 
Барғың келетін жер немесе жерлер.
Әр бөлімді көрсету үшін сурет салуын немесе журнал қиындыларынан колаж жа-
сауын өтініңіз.
Егер бала жалғыз болса, жасағандарын сізбен талқылауын өтініңіз.
Егер топ болса, жұмысының нәтижесімен бөліскісі келетіндер бар-жоғын сұраңыз 
«ешкімді мәжбүрлемеңіз).

116
Аяғында олардан өздері жақсы көретін адамға қамқорлық көрсету үшін, өздері 
жақсы көретін істерді жасай беруді жалғастыру үшін, болашақта арман-тілектерін жү-
зеге асыру үшін не істеу керек екенін сұраңыз. 
Көптеген күнделікті жайттарға қоса олар дені сау болып қалуы тиіс, сондықтан, 
егер өздері айтпаса, сіз айтыңыз.
3. ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЭССЕ
Егер бала жазуды жақсы көрсе (есте сақтаңыз, кейбір балалар үшін бұл қиын бо-
луы мүмкін, сондықтан, мәжбүрлемеңіз), армандайтын болашағы туралы қысқа эссе 
жазуды өтінуге болады.
Содан соң, бала эссесін түрлі дене қалпында (орындықта отырып, түрегеп, айнаға 
қарап тұрып немесе орындыққа шығып тұрып) оқуы тиіс. Оқу барысында бала өзі 
сипаттаған болашаққа сене бастауы және болашағына қатысты оптимисттік сезімді 
сезінуі тиіс.
Егер бала жаза алмаса немесе жазуды жақсы көрмесе, өзі көргісі келетін бола-
шақтың суретін салып, оны жаңағы әртүрлі дене қалпы тәсілін қолдана отырып, түсін-
діріп беруді өтіне аласыз.
14-ҚОСЫМША:
Рөлдік ойын – ата-ана/қамқоршы
1-карточка: Сіз православ (христиан немесе мұсылман) дінін ұстанасыз. Сіз бір жы-
нысты қарым-қатынас туралы сөйлескіңіз келеді, себебі, мұндай қарым-қатынастар 
құдайға қарсы күнә және гомосексуалды жастар анықталған жағдайда түрмеге жа-
былуы (тіпті өлтірілуі) тиіс деп санайсыз.
2-карточка: Сіздің пікіріңізше, егер ата-ана есірткі қолданса немесе ішімдік ішсе, 
олардан балаларын дереу тартып алу керек. Олар – нашар адамдар және балаларына 
теріс әсер ететін болады. Балалардың жағдайы балалар үйінде жақсырақ болады. 
3-карточка:  Сіздің  пікіріңізше,  АИТВ  шалдыққан  кәмелетке  толмаған  адамды 
күштеп дәрі ішкізу керек. Сіздің асырап алған 17 жасар ұлыңыз бар, ол АИТВ шал-
дыққан. Сіз оны күнде дәрісін тығып қоймауы үшін жейдесін шешуге мәжбүрлейсіз, 
артынша дәріні жұтқанына көз жеткізу үшін аузын тексересіз.
4-карточка: Сіздің пікіріңізше, некеден тыс жыныстық қатынасқа түсуге болмайды 
және, егер некеде тұрмаса, жастарға жыныстық жұқпалардан сақтану заттарын  бер-
меген дұрыс, ал егер дәрігер беретін болса, оны түрмеге жабу керек.
5-карточка 5: Сіздің пікіріңізше, балаларға жыныстық қатынас туралы айтудың қа-
жеті жоқ. Осы туралы әңгімелер оларды жыныстық қатынасқа түсуге тек итермелей-
тін болады. Бұл дұрыс емес, дәл осы себепті кәмелетке толмағандардың сексуалдық 
белсенділігі жоғары болады.
6-карточка: Сіздің ойыңызша, АИТВ жұқтырған адамдарға жыныстық қатынасқа 
түсуге болмайды. Сіздің әпкеңіз ЖИТС-тен көз жұмды, себебі, күйеуі АИТВ жұқтырға-
нын білмеген. Енді сіз АИТВ жұқтырған жиеніңізге күтім көрсетесіз және оған ешқа-
шан жынысқа қатынасқа түспесін деп айтасыз, себебі, ол дәл әкесі сияқты ауруын 
адамдарға жұқтыратын болады.

117
Количество
олько детей (до 18 лет) находятся на диспансерном 
те у Вас?
олько из них принимают АРТ?
ствия или проблемы
Решения
4. Прием лекарств
4.1 Данные
4.3 Определение препятствий приверженности АРТ и план дальнейшей работы с данным 
кейсом: 
5. Секс и отношения
ДА/НЕТ_5.2_Если_НЕТ,_пожалуйста,_объясните_почему,_а_затем_перейдите_к_вопросу_5.'>5.1 Беседуете ли Вы с детьми и молодежью о сексе и отношениях?
ДА/НЕТ
5.2 Если НЕТ, пожалуйста, объясните почему, а затем перейдите к вопросу 5.
Если ДА, продолжайте отвечать на все вопросы в этом разделе: 
5.3 В каком возрасте Вы беседуете со своими пациентами о сексе и отношениях?
4.2 Для подростков нормально сопротивляться приему лекарств. Распределение детей по 
приверженности АРТ (по фамильно)
Имеют 
незначительные 
проблемы
Имеют 
значительные 
проблемы
Не принимают АРТ
Количество
Комментарии
15-ҚОСЫМША:
Тренингтен кейінгі тест
ТРЕНИНГТЕН КЕЙІНГІ ТЕСТ
Тренингке дейінгі тест нәтижелерімен салыстырыңыз.
Осы сауалнама толығымен құпия болып табылады.
Оқу барысын бақылап отыру мақсатында осы алаңда аты-жөніңіздің бас әріптерін 
және туған жылыңыздың соңғы екі санын жазыңыз:
1. Барлық жастағы балалар өз АИТВ-мәртебесін білуге 
құқығы бар
.
Толығымен 
келісемін Келісемін Пікірім жоқ
Келіспеймін
Толығымен келіспеймін
2. Балаға АРТ бермейтін ата-ана/қамқоршы - нашар ата-ана/қамқоршы.
Толығымен 
келісемін Келісемін Пікірім жоқ
Келіспеймін
Толығымен келіспеймін
3. Егер бала АРВ дәрілерін қабылдамаса, оны бірнеше аптаға ауруханаға жатқызып, 
оларды қабылдауды үйрету керек.
Толығымен 
келісемін Келісемін Пікірім жоқ
Келіспеймін
Толығымен келіспеймін
4. Балалармен және жастармен жыныстық қатынас туралы әңгімелесу оларды 
жыныстық қатынасқа түсуге итермелейді.
Толығымен 
келісемін Келісемін Пікірім жоқ
Келіспеймін
Толығымен келіспеймін
5. ЖИТС-орталықтардағы мамандар өз жұмысы барысында балаларға қатысты стигма 
көрсетілуіне жол беруі мүмкін..
Толығымен 
келісемін Келісемін Пікірім жоқ
Келіспеймін
Толығымен келіспеймін
Біз балалармен және ата-аналармен/қамқоршылармен АИТВ туралы ақпаратпен қалай 
бөлісетінімізге көңілім толады.
Толығымен 
келісемін Келісемін Пікірім жоқ
Келіспеймін
Толығымен келіспеймін

118
число бесед/
занятий
охват детей
Какие возникают эмоции
Различные отношения в нашей жизни 
Половая зрелость и изменение тела
Беременность и зачатие
Твое тело, твое решение - согласие
Контрацепция
Пути передачи ВИЧ, включая информацию о том, что 
неопределяемая вирусная нагрузка означает, что 
человек не может передавать вирус 
5.4 Проведены беседы/занятия с детьми: 
6. Подходы, ориентированные на ребенка
6.1 Проводите ли Вы комплексную оценку детей и их семей, находящих
нии?
ДА/НЕТ
Если НЕТ, пожалуйста, объясните почему
Если ДА, продолжайте отвечать на все вопросы в этом разделе: 
6.2 Данные
Количество
Сколько детей (до 18 лет) находятся на диспансерном 
наблюдении у Вас?
Сколько из этих детей и семей прошли комплексную 
оценку?
16-ҚОСЫМША:
Тренингті бағалау
«АИТВ  және  басқа  да  созылмалы  сырқаттармен  өмір  сүретін  балаларды  және 
жасөспірімдерді психоәлеуметтік сүйемелдеу жөніндегі нұсқаулықты» жүзеге асыру 
КҮНІ, орны
Тренингті бағалау үлгісі
Лауазымы (мысалы, әлеуметтік қызметкер, дәрігер):
Тренинг мақсаттары
•  АИТВ-мен өмір сүретін балаларға және жасөспірімдерге психоәлеуметтік қолдау
көрсетудің қазақстандық стандарттарын қалай енгізу керек мәселесін қарастыру.
•  Балалармен және жасөспірімдермен жұмыс жасау кезінде балаға бағдарланған 
әдістемелерді түсіну.
•  Кешенді бағалауды және кейс-менеджментті пайдалануды зерттеу.
•  АИТВ-мәртебесі  оң балалар мен жасөспірімдер тап болатын нақты мәселелерді 
және сол мәселелерді балалар мен жасөспірімдерді өміріне қалай әсер етуі мүмкін 
екенін қарастыру.
•  Балалардың  денсаулығына  қатысты  нәтижелерді  жақсарту  үшін  балалармен,
жастармен және олардың отбасыларымен қалай қарым-қатынас құру керек.
•  АИТВ-  мәртебесі  оң  балалармен  және  жасөспірімдермен  жұмыс  жасау  кезінде 
практикалық әдістемелерді зерттеу.
•  Тренингте алған білімді тәжірибеге енгізу, енгізу алгоритмін және жоспарларын жа-
сау мүмкіндігін беру.
Тренинг құндылығын бағалау
Шкаладағы сәйкес сандарды шеңберге алып, төмендегі тарауларды толтырыңыз.
1 
Тренинг жоғарыда көрсетілген мақсаттарға жетті ме?
2 
Презентацияларды және іс-шараларды бірге қолдану қаншалықты пайдалы болды?
3. 
Жалпы тренинг мазмұны қаншалықты пайдалы болды?
4. 
Әр тарау қаншалықты пайдалы болды?
Толығымен 
Мүлдем жеткен жоқ
Толығымен 
Мүлдем жеткен жоқ
Өте пайдалы 
 
 
 
 
 Пайдасыз
5
4
3
2
1 
5
4
3
2
1 
5
4
3
2
1 

119
1 - тақырып: Балаға АИТВ-статусын жария ету үшін 
отбасылармен жұмыс жасау 
5
4
3
2
1
2 - тақырып: Баланың АИТВ туралы ақпаратты білуі 
және түсінуі 
5
4
3
2
1
3 - тақырып: Балалармен және отбасылармен қарым-
қатынас құру және консультация беру 
5
4
3
2
1
4 - тақырып: АИТВ туралы білім бағдарламаларын 
әзірлеу 
5
4
3
2
1
5 - тақырып:Кешенді бағалау және кейс-менеджмент  
5
4
3
2
1
6 - тақырып: Емделуге құлықтылық және дәрі 
қабылдауы 
5
4
3
2
1
7 - тақырып: МДТ және басқа қызметтермен жұмыс 
жасау
5
4
3
2
1
8 - тақырып: Қарым-қатынас, жыныстық жетілу және 
сексуалдық денсаулық 
5
4
3
2
1
9 - тақырып: Стигма және өз-өзіне бағытталған стигма 
5
4
3
2
1
10 - тақырып: Балаларды қорғау
5
4
3
2
1
11- тақырып: Ересектерге қызмет көрсету жүйесіне 
ауысу 
5
4
3
2
1
12- тақырып: Стандарттарды енгізуді жоспарлау 
5
4
3
2
1
6. 3 күндік тренингтің қай тұсы ең пайдасыз болды және неге?
7. Сіз білуге үміттенген, бірақ назардан тыс қалған тұстар болды ма?
8. Сіздің ойыңызша, сізді көбірек оқыту және қолдау көрсету керек болатын қан-
дай да бір тұстар бар ма?
9. Тренерлер өздерін қалай ұстады?
10. Осы алаңда кез-келген басқа алып-қосарыңызды жазыңыз.
Осы үлгіні толтыруға уақыт бөлгеніңізге рақмет. 
Өте  
жақсы
Нашар

120
1. Команда және қызмет туралы жалпы ақпарат 
17-ҚОСЫМША:
Сырттан бағалау үлгісі
1-тоқсан
Осы  үлгі  денсаулық  сақтау  мекемелерінің  қызметкерлерінің  тәжірибесін  дамы-
ту  немесе  жетілдіру  мақсатында  оған  сырттан  баға  беруге  арналған.  Үлгі:  «АИТВ 
ЖӘНЕ БАСҚА ДА СОЗЫЛМАЛЫ СЫРҚАТТАРМЕН ӨМІР СҮРЕТІН БАЛАЛАРДЫ ЖӘНЕ 
ЖАСӨСПІРІМДЕРДІ  ПСИХОӘЛЕУМЕТТІК  СҮЙЕМЕЛДЕУ  ЖӨНІНДЕГІ  НҰСҚАУЛЫҚТА» 
(2019) көрсетілген көптеген индикаторларға сілтеме жасайды.
Осы бағалаудың арқасында әлсіз және мықты жақтарды, әрі қарай қажетті жетіл-
діруді, сонымен қатар, мамандарға және олардың командаларына керек оқуды, ре-
сурстарды немесе қолдауды анықтауға болады.
Осы сырттан бағалау жылына кем дегенде бір рет жүргізілуі тиіс, бірақ, оған әр алты 
ай сайын оралып тұрған жөн.
Балалармен жұмыс жасайтын мамандар 
Саны
Дәрігерлер саны 
Мейірбикелер саны
Психологтан саны
Әлеуметтік қызметкерлер саны
Саны
Сізде (18 жасқа толмаған) қанша бала диспансерлік 
бақылауда?
Сол балалардың қаншауы өз АИТВ-мәртебесі  туралы 
біледі?
ИӘ/ЖОҚ
ИӘ/ЖОҚ
Жергілікті АИТВ жөніндегі үкіметтік емес ұйым (ҮЕҰ) 
бар ма?
Сіз жергіліктік ҮЕҰ-а жұмыс жасайсыз ба?
Сіз АИТВ-мен өмір сүретін балаларға арналған 
қатарластар қолдау көрсету тобын жүргізесіз бе 
немесе науқастарыңыздың осындай топқа қатысу 
мүмкіндігі бар ма?
Сіз АИТВ-мен өмір сүретін балалардың ата-аналарына, 
қамқоршыларына және/немесе бауырларына 
арналған тең дәрежелі қолдау көрсету тобын 
жүргізесіз бе немесе науқастарыңыздың осындай 
топқа қатысу мүмкіндігі бар ма?
2. Білім мен коммуникация
2.1 Өз АИТВ-мәртебесі  туралы білетін балалар

122