Тіл ¤нері дертпен тењ…

Құжаттар сөйлейді

Қырғыз (Қазақ) АССР ОАК-нің 1923 жылғы 22 қараша күні қабылданған арнайы Декреті негізінде «мемлекеттік аппаратты қырғыздандыру (қазақыландыру) және тұрғылықтандыру» науқаны басталған болатын. Оның негізгі мақсаты – мемлекеттік мекемелерді ұлттық кадрлармен жасақтау және қазақ тілін іс қағаздарын жүргізуге ендіру деп жарияланды.

1924 жылдың 26 маусымында ҚазКСР-інің Еңбек Халық Комиссариаты жер-жерге «орыс қызметкерлерін қазақ немесе қазақ тілі мен жазуын білетін қызметкерлермен алмастыру жөнінде» хат жіберсе, сол жылдың 5 шілдесінде «Мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындарда қазақ тілінде іс жүргізуде жұмысшылар мен қызметкерлердің санын молайту және қазақ тілі мен жазуын білетін мамандармен алмастыру тәртібін күшейту жөнінде» қаулы қабылданды.

Бұл екі құжатта да аталмыш шараларды жүзеге асырудың нақты жолдары көрсетілген. Мәселен, «белгілі кәсіпорындағы қызмет орнын қысқарту – ол адам қазақ тілін білмеген немесе сол істі жүргізе алмаған жағдайда ғана болады» деген нақты тапсырмалар бар. Соның нәтижесінде жиырмасыншы жылдардың соңында «Ембімұнайдағы» қазақ жұмысшыларының саны 51,6 пайызға, Қарсақпайда – 48 пайызға, «Одақалтында» («Союззолото») – 39 пайызға, «Қазақкөмірде» 58 пайызға жаткен… Бірақ осының өзіне БКП(б) Өлкелік комитеті жүргізген рейдте қанағаттанбаушылық білдіріліп, «Ұлыдержавалық шовинизм қазақтарды өндіріс пен аппаратқа тарту ісін тежеп отыр» деп, 15 баптан тұратын қаулы қабылдаған. Онда көптеген нақты шаралармен қоса, тіпті, қазақ тілін үйренуден бас тартақандарға жаза қолдану қажеттілігі де ескерілген.

Бұл ретте БКП(б) Өлкелік комитетінің 1932 жылғы 15 сәуірдегі «Өндірісті жергілікті ұлт өкілдерімен қамтамасыз етудің кезекті міндеттері туралы» қаулысы да маңызды. Онда өндіріс орындарындағы барлық құжаттарды қазақшалау, «Көпшілік арасындағы техника» («Техника в массе») атты қазақша журнал шығару, жұмысшы қазақтардың техниканы меңгеруіне көмектескендерге арнайы қордан материалдық жәрдем көрсету, өндірісте сауат ашудың, қазақ тілін оқыту жүйесін жасауды, мамандар бөлімдеріне 3 айдың ішінде ұлттық мамандар даярлаудың нақты жоспарын жасау, қазақ жұмысшыларының тұрмысын түзету міндеттелген.

БКП(б) Қазақ өлкелік комитетінің 1933 жылғы 4 сәуірдегі қаулысы бұдан да пәрменді. Бұл қаулы бойынша 1933 жылы мынадай лауазымды мекемелердің қазақ тіліне көшуі жоспарланған:

а) ҚазОАК;

ә) Ағарту халкомы (Наркомпрос);

б) Денсаулық сақтау халкомы;

в) Әділет халкомы;

г) Жұмысшы-шаруа милициясы.

Аталған мекемелердің облыстық, аудандық бөлімшелері, әсіресе, басым көпшілігі қазақтар болып келетін аумақтардың барлығы іс жүргізуді қазақ тіліне көшіруі тиіс болған. Ал мүмкіндігі жоқ мекемелер уақытша екі тілде жұмыс істеуі қажет. Қазақтардың саны 40 пайызға жеткен аумақтардың барлығын қазақ тілінде іс жүргізуге көшіру көзделген… Осы қаулыда көрсетілген шараларды жүзеге асыруды ынталандыру мақсатында Қазақ КСР-і Орталық Атқару комитеті мен Халық комиссарлар кеңесі бірлесіп, «Қазақ тілін білетін мамандарға жасалатын жеңілдіктер жөнінде» қаулы шығарған.

… Онда алғаш жұмысқа кірген мамандардың негізгі жалақысына – 5, қазақ тілінде еркін сөйлейтіндерге – 10, ал іс жүргізе білетіндерге 15 пайыз үстеме төлеу белгіленген. Сондай-ақ жоғары оқу орындарында қазақ тілінде дәріс оқитын ұстаздардың жалақысына 25 пайыз қосымша қосылған. Ал тілді толық меңгерген мамандарға КСРО-ның шеңберінде ғылыми іссапарға немесе 3-6 ай мөлшерінде біліктілігін көтеру курстарына баруға жағдай жасалған және бұл уақытта маманның отбасын пәтермен, тағы да басқа жағдайлармен қамту қарастырылған.

Осындай ауқымды мәселелерді жүзеге асыру үшін сол кездің өзінде ҚАЗОАК Төралқасының жанынан Жергіліктендіру (коренизация) комитеті, қазақ тілі курстарының мемлекеттік комиссиялары құрылып, бар шаруа соларға жүктелген. 1934 жылы Орталық Атқару комитетінің «Қазақ мектептерінен басқа мектептерге қазақ тілін міндетті түрде оқыту жөніндегі» қаулысы осы мүддеге қызмет етті. Алайда 1942 жылы 1 тамызда аталған жеңілдіктерді қайтып алу туралы қаулы шықты.

1938 жылы 5 сәуірде «Қазақ мектептерінде орыс тілін мәжбүрлі оқыту туралы» арнайы қаулы шықты…

… 1938 жылдың сәуір айында Қазақ КСР ОАҚ-нің «Ұлттық мектептерді қайта құру туралы» қаулысы қабылданды. Соған сәйкес Қазақстандағы ұлттық мектептер «буржуазиялық-ұлттық идеологияның ошағы, балаларды кеңес үкіметіне қарсы тәрбиелейтін мекеме» деп танылып, түгел таратылып жіберді…

… Жергілікті ұлт уәкілдері тұратын аймақтарда да 1960-1980 жылдары ресми құжаттар мен іс қағаздары орыс тіліне түгелдей көшіп болды…
«Ана тілі»,

(20.10.05).
* * *
1955 жылы 4 маусымда Министрлер Кеңесі төрағасының Жарлығымен Қазақ КСР Оқу министрлігіне орыс тіліндегі мектептерді қазақ тілін міндетті түрде оқытудан босату жөнінде нұсқау берілді.

… 1987 жылы Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті мен Министрлер Кеңесі 3 наурызда қабылдаған орыс тілі мен қазақ тілін оқытуды жақсарту жөнінде екі қаулы шықты. Ал 1989 жылы 15 тамызда осы қаулыларды орындау жөнінде қосымша шаралар туралы тағы екі қаулы қабылданды. Бұл қаулыларда қазақ тілін дамытуға белгілі дәрежеде бетбұрыс жасалғанымен, екі тілді жарыстыра қараған төрт қаулы да тиісті нәтижеге қол жеткізбеді.

… 1989 жылы қабылданған «Тіл туралы» Заң – осы уақыттағы мемлекеттік құрылымымызда қоғамдық, саяси ахуалдың жемісі болды… Бірақ ол тілдерді дамыту шараларының қалай жүзеге асырылу керектігінің келешек жолдарын толық айқындай алмады.

… 1996 жылы «Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Бұл Заң әлдеқайда демократиялық ситпатта. Мысалы, орыс тіліне мемлекеттік мәртебе беру жағдайы: бұл бұрынғы одақтас республикалардың бірінде жоқ. Тіпті Балтық жағалауы республикалары, Түркіменстан, Армения және Украинада орыс тілі шет тілі ретінде саналады. Белорусь Республикасында ғана орыс тілі ұлтаралық қатынас тілі.

№ 1, 2004 ж.

* * *
1924 жылы 5 шілдеде Еңбек Халық Комисариатының «Мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындарда қазақ тілінде іс жүргізуді енгізетін жұмысшылар мен қызметкерлердің санын молайту және қазақ тілі мен жазуын білетін мамандармен алмастыру тәртібін күшейту туралы» қаулысы шықты.

1926 жылы Орынбор қаласында (сол кездегі астана – Д.Д.) Тіл туралы алғашқы Декрет қабылданды.

1932 жылы Қазақ Орталық Атқару Комитеті (ҚазЦИК) мен Халық Комиссарлары Кеңесінің мекемелерді қазақ тіліне көшіру жөніндегі бірлескен қаулысы да жарияланды.

1937-38 жылдарда «елім, тілім» деген зиялы азаматтарымыз жаппай қуғынға ұшырағаны да белгілі, оның зардаптары да ерекше болды.

1941 жылы жоғарыдағы қаулыны қайта қозғау жөніндегі әрекеттер Ұлы Отан соғысы килігіп, іске аспай қалды.

1950-60 жылдардағы «Орыс тіліне неғұрлым тез көшсек, коммунизм солғұрлым тез келеді» деген Н.С.Хрущевтің шолақ саясаты жаппай орыс мектептерін ашып, орыс тіліне ерекше ден қойғызып, өзінің солақай әсерін тигізді.

90-жылдарға дейінгі кезең – КСРО көлемінде орыс тілі ұлы тіл ретінде санамызға әбден сіңіп, өз тілімізді құрдымға жібере жаздаған кезең болды. Бұл, әрина, мазмұны социалистік, түрі ұлттық мәдениет деген болашағы жоқ, аса жымысқы саясат жылдары еді…
«Салалық терминология: бүгіні мен болашағы»,

Астана-2005.
_____________________