Тіл ¤нері дертпен тењ…



жүктеу 0,93 Mb.
бет7/10
Дата23.11.2018
өлшемі0,93 Mb.
#23620
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10

Деректер мен дәйектер





  • 1989 жылы 22 қыркүйекте «Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Тіл туралы Заңы» күшіне енді.

  • 1989 жылы қазанда Республикалық «Қазақ тілі» қоғамының алғашқы құрылтайы өтті.

  • 1990 жылғы 28-30 мамырда Қазақ ССР Ғылым академиясы Ғалымдар үйінде «Қазақстандағы тіл саясаты және оны іске асыру жолдары» атты тақырыпта республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция өтті.

  • 1990 жылғы 22 наурызда апталық «Ана тілі» газетінің тұңғыш нөмірі шықты.

  • 1990 жылғы қараша айының екінші жартысында Парламент Мәжілісі «Тіл туралы» Заңның жаңа жобасын мақұлдады.

  • 1993 жылғы сәуірде Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинеті жанынан Тіл комитеті құрылды.

  • 1993 шілдеде Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы Әділет министрлігінде ресми тіркеуден өтті.

  • Қазақстан Республикасы Президентінің 1996 жылғы 23 мамырдағы Жарлығымен мақұлданған «Қазақстан Республикасының мемлекеттік сәйкестілігін қалыптастыру тұжырымдамасы» жарияланды.

  • 1996 жылғы 4 қарашада Қазақстан Республикасы Президентінің өкімімен Қазақстан Республикасындағы тіл саясатының тұжрымдамасы мақұлданды.

  • 1997 жылғы 11 шілдеде Қазақстан Республикасының Президенті «Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы» Заңға қол қойды.

  • 1998 жылғы 8 қаңтарда ҚР Үкіметінің қаулысымен «Тілдер туралы заңдардың сақталуына бақылау жасаудың тәртібі туралы ереже» бекітілді.

  • 1998 жылығы 14 тамызда ҚР Үкіметінің «Мемлекеттік органдарда мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейту туралы» қаулысы шықты.

  • 2001 жылғы 7 ақпанда Қазақстан Республикасының Президентінің №550 Жарлығымен «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» бекітілді.

  • 2003 жылғы сәір айының бірінші жартысында Астанада Қазақстан Республикасының Үкіметі жанындағы терминологиялық комиссияның (Мемтерминкомның) бірінші мәжілісі өтті.

  • 2005 жылғы 5 ақпанда ҚР Үкіметінің қаулысымен Мәдениет, ақпарат және спорт министрлігінің Тілдерді дамыту департаменті Тіл комитеті болып қайта құрылды.

________________



Тіл туралы:дұрыс сөздер мен бұрыс сөздер

1-бөлім

ДҰРЫС СӨЗДЕР

Тіл тәрбиесін бесіктен емес, бесікті тербеткен анадан бастау керек.
Халық даналығы.
* * *
… Ерлік, елдік, бірлік, қайрат, бақ, ардың,

Белгісі боп бабам тілі сен қалдың.


М.Жұмабаев.
* * *
Кеңсе тілі қазақша болмай, іс оңалмайды.
С.Сейфуллин.
О, Құдірет!
Менің тілім...
Дауға салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай қалқыған, ойға салса қорғасындай балқыған, өмірдің кез келген орайында әрі қару, әрі қалқан болған, әрі байырғы, әрі мәңгі жас, отты да ойнақы Ана тілінен артық қазақ үшін бұ дүниеде қымбат не бар екен?! Ғасырлар бойы қазақтың ұлт ретіндегі мәдени тұтастығына ең негізгі ұйытқы болған – оның ғажайып тілі.

... Еуропаның мейлінше бай мәдениеттерінің бірі ретінде қазақ тілі мен мәдениетін сапалы түрде игеруге дайын болудың да мәні зор.


Нұрсұлтан Назарбаев,

Қазақстан Республикасының Президенті

(«Тарих толқынында» кітабынан).

* * *


… Кеңестік Ресей – досымыз, көршіміз, одақтасымыз. Бұл достыққа бүгін біз мұқтажбыз. Бірақ ертең не болырын ешкім де кесіп айта алмайды. Дәл Осман империясы сияқты ол да ыдырауы мүмкін. Бүгінгі уысына қысып ұстап отырған халықтар уысынан шығып кетуі әбден мүмкін. Әлем сонда бір тепе-теңдікке жетеді. Міне, сол кезде Түркия не істейтінін білуге тиіс. Осы «досымыздың» билігінде біздің тілі бір, наным-сенімі бір туыс бауырларымыз бар. Оларға қол үшін беруге дайын болуымыз қажет… Халықтар бұған қалай дайындалады? Рухани көпірлерін күшейте отырып дайындалады. Тіл – бір көпір, тарих – бір көпір, наным-сенім (дін) – бір көпір. Бүгін біз олардан тіл тұрғысынан да, тарихи байланыстар саласынан да ажырап, өте алыс қалып қойдық… Тілімізді солардың тіліне жақындатуға, сөйтіп бір-бірімізді оңайырақ түсінетін жағдайға жетуге тырысудамыз. Тарихымызды да соларға жақындатуға тырысып жатырмыз. Ортақ тарих жасаудың соңындамыз…
* * *
... Түрік ұлты өткендегі шексіз бақытсыздықтардың ішінде өзінің адамгершілігінің, дәстүрінің, естеліктерінің, мүдделерінің, қысқасы, бүгін өзін ұлт ретінде қалыптастырған барлық қасиетті тілінің арқасында сақталғанын көріп отыр. Түрік тілі – түрік халқының жүрегі.

... Түрік тілі – бай да ауқымды тіл, әр ұғымды беруге қабілеті бар. Тек оның бар игіліктерін іздестіру, табу, жинастыру, олармен жұмыс істеу керек. Түрік ұлтын және мәдениетіне тыс деп қараудың қандай жаман қате екенін бүкіл әлемге көрсетеміз!

... Түрік ұланы!

Түріктің ұлттық мінезі асқақ. Түрік халқы еңбекқор. Түрік халқы – зерек халық... «Мен түрікпін» деген қандай бақытты.

Түрік болып туғаныңа мақтан!
Ататүрік.
* * *
Тіл – адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі.
* * *

Қазақтың діні, тілі, жазуы сұмдық пікір, суық қолдан тыныш боларға керек.


* * *
... Тіліміз бұзылмай сақталуын тілесек, өзгелерше әуелі өз тілімізбен оқытып, сонан соң басқаша оқыту тиіс.

Ахмет Байтұрсынұлы.

* * *
Бала өз ана тілінде тәрбиеленбесе, өз халқына қызмет ете алмайды.


* * *
Ана тілін жақсы меңгеріп алмай тұрып, өзге тілдерді түсіну мүмкін емес.
* * *
... Орыстың білімін алуға, өнерін білуге, жақсы жағын жаттауға еліктеу – дұрыс та, кәпірлігін, мақтаншақтығын, рақымсыз, қызықшыл, қалташыл, антшыл «суық» шенеуніктігіне еліктеу, ақсүйек болуға, салтанат түзеуге, тұрмысын, жүрісін, үй-ішін жат түрге салып, қазақтан қашыртуға еліктеу – үлкен мін, кемшілік.

...Қара халықтың мәдениетті болуынан мәдениетті кісінің қазақ болуы қиын, баласына осы бастан ұлт рухын сіңіріп, қазақ өміріне жақындатып тәрбиелеу керек. Орыс тәрбиесін алған бала ұлт қызметкері бола алмайды.


* * *
Ұлтын шын сүйіп, аянбай қызмет қылған азаматы көп жұрт – күшті, өнерлі, білімді жұрт болып, басқаларға өзін елетіп отыр. Ұлты үшін қызмет қылмай, бас қамын ойлап жүрген азаматтардың елі артта қалып отыр. Ұлтшыл жұрттар, әне, Германия, Жапония, Англия, Түркиялар… олардың баласы жасынан «ұлтым» деп өседі… Балаға бастан ұлт рухын сіңіріп, қазақ өміріне жақындатып тәрбиелеу керек.
Жүсіпбек Аймауытов.
* * *
Ұлттың ұлт болуы үшін бірінші шарт – тілі болуы. Ұлттың тілі құри бастауы ұлттың құри бастағанын көрсетеді.
* * *

Ерлік, елдік, бірлік, қайрат, бақ, ардың

Жауыз тағдыр жойды бәрін – не бардың!

Алтын күннен бағасыз бір белгі боп

Нұрлы жұлдыз – бабам тілі , сен қалдың!
Мағжан Жұмабаев.
* * *
Қазақша жазу – қазақ сөздерінің кез келгенін құрастыра беру емес.
* * *
Бұл дәуірде өз тілін, әдебиетін білмеген, қадірлемеген адам толық мәнінде интеллигент емес.

Мұхтар Әуезов.

* * *
Ана тілі дегеніміз – сол тілді жасаған, жасап келе жатқан халықтың баяғысын да, бүгінгісін де, болашағын да танытатын, сол халықтың мәңгілігінің мәңгілік мәселесі. Ана тілін тек өгей ұлдары ғана менсінбейді, өгей ұлдары ғана аяққа басады.

Тіл сөйлеу-сөйлесу, оқу-үйрену, жазу-сызу арқылы өседі.

…Ешкімнің аулында тіл академиясы жоқ. Ана тіліміздің академиясы қазақ деген халық, көше жүрсе де, бытырай жүрсе де, оқымаса да ана тілін сақтаған…


* * *
Ана тілін аяқ асты етуден тыйылатын болайық!

... Бұл (қазақ тілі – Д.Д.) – бай тіл. Оралымды, ырғақты, теңеу-бейнелері ерте туған тіл. Пушкин, Лермонтов шығармаларын XIX ғасырда көп елдерден бұрын аударған тіл... Поэзияда Абай, Ілияс, прозада Мұхтар сияқты алыптар туғызған тіл.


* * *
Ана тілін ұмытқан адам өз халқының өткенінен де, болашағынан да қол үзеді.
* * *
Тілден биік асқар жоқ, тілден асқан байлық жоқ, тілден терең теңіз жоқ.

Ғабит Мүсірепов.

* * *
Өз тілін өзі білмеген ел – ел болмайды.


* * *
Тілден айырылған жұрт – жойылған жұрт.
* * *
Тілді бұзбай ұстарту, байыту – ақындардың мойнына артылған зор борыш.
* * *
Оңаша тұрған елдің өз еркінде тұрғанда тілі бұзылмайды.
* * *
Елдің тілін бұзатын көршілес елдердің мәдениетін үлгіге алған мәдениеттің әсері.
* * *
Елдің тілінің бұзылуына, ең алдымен, оқығандары себеп болды.
* * *

Тілге кірген жат сөздер – сол тілдің заңымен өзгеріп, танымастай халге жетуі мүмкін. Бүйтпесе жат сөздер бұралқы болып, тілдің шырқын бұзады, тілге зиян келеді.


* * *
Ана тілін жақсы біліп тұрып, бөтенше жақсы сөйлесе – бұл сүйініш, ана тілін білмей тұрып, бөтенше сөйлесе – бұл күйініш.
* * *
Арақ, шылым, аурулар адамның денесін бұзса, зорлықпен кіргізілген жат сөздер елдің түп қазығы болған тілді бұзады.

Халел Досмұхамедов.

* * *
Тіл – тек адамға ғана тән, аса құдіретті құрал. Сондықтан тілді қадірлеудің, әрбір сөздің мағынасын, мәнін ұғып, оны орынды пайдалана білудің мәні зор.

… Көне сөздің бәріне күмәнді қарауға болмайды. Тіл – халықтың перзенті, ол адамзаттың тарихымен тығыз байланысты. Заманның талаптарына сәйкес әр уақытта жаңа сөздер пайда болады, кейбір сөздер пайдаланудан шығып қалып отырады. Сонымен қатар өзінің бастапқы мағынасын өзгертіп, жаңа мағынаға ие болатын сөздер де кездеседі. Бұл – барлық тіл атаулыға тән құбылыс.
* * *
Түркістанда түрік қалады. Оны жоғалту ешкімнің қолынан келмек емес. Біз бұған кәміл сенеміз. «Мемлекет аппараттарын ұлттандыру» жүзеге асырыла қалған күннің өзінде, біздің тіліміз өз жерімізде екінші орынға ығысады. Бұл ретте біздің ана тіліміз «ұлы орыстың рухани мәдениетін таратушы техникалық құралдың» рөлін ғана атқаратын болады…
Мұстафа Шоқай.
* * *
Ғашықпын қазақ тіліне. Осындай сұлу тілді қалай өгейсітуге болады.
* * *
Адамға ауа қандай үздіксіз керек болса, қалған өміріңде тіл де сондай қызмет атқарады.
Нұртас Оңдасынов.
* * *
Бір тілді білген – бір адам, екі тілді білген – екі адам.
* * *
Ана тіліңді біл, орыс тілін де және басқа тілдерді де біл, игер. Көп тілді меңгеру – мәдениеттіліктің белгісі, ғылым биігіне көтерілудің жолы, азаматтық саналылықтың, естіліктің, парасаттылықтың белгісі.
Құдайберген Жұбанов.
* * *
Біздің қазақ тілінде диалект жоқ екенінде ешкімнің таласы болмауы керек. Кейбір бар деушілер екі-үш дәлел келтіреді. Ерекше кәсібіне қарай кейбір аймақтарда басқа өңірде жоқ сөздер болады… Бірақ бұл – тіл шұбарлығы емес, тіл байлығы.

… Бір затты әр төңіректе әр түрлі атайды. Бірақ келе-келе сол атаулардың ең күштісі, заттың тың мәнін толығырақ, нанымдырақ қамтитыны жеңіп шығып, сөздікте азаматтық право алады.

… Бұл – кәдімгі дарвиннің «табиғи сұрыптау» деген қағидасын еске түсіреді. Дәл осындай кірген жаңалықты әр түрлі атау қазақ тілінде мол кездеседі.

… Бұларды «диалаект» деп ноқталау ағаттық. Бұл жаңа сөздің туу, таралу процесі деген жөн…


* * *
Қисық тілді шығарма сақау адам секілді, кәрі құлақты кеседі, жас құлаққа жаман үлгі болады, балаң авторды үстірттікке үйретеді.
* * *
Тіл тұтастығы – ел тұтастығы.

Ілияс Омаров.

* * *
Қазақ тілі байыса, басқа мәдениетті жұрттардай өз шаруашылығына керекті өз тілінде түсіндіре алатын болса, былайша айтқанда, адам баласының барлығы бірдей білімге бет бұрса, халық мәдениетінің өскені ғой.

… Кейбір кертартпалардың түпкі тілегі халықтың сезімін өсірмей, бұрынғы надан қалпында қалдырмақ еді, сол үшін олар қазақтың тілін де ескі қалпында ұстап қалғысы келді; бұл мақсатқа жету үшін саясат, шаруашылық жүзіндегі өзгерістер туғызған жаңа сөздерді қазақ тіліне кіргізбеуге тырысты. Егер жаңа түсінікті кіргізе қалса, оларды жер үстінің барлық халқына бірдей түрінде қабыл қылмай, өзгертіп, ешкім түсінбейтін қылды, иә бүтіндей басқа сөзбен айтатын болды.

Темірбек Жүргенов.

* * *
Егер ана тілін білмесең, ол ұлттың баласы емессің.


Ғұмар Қараш.
* * *
Қазақ тілі еш уақытта өзімен көршілес халықтың тілдерінен сорлы болып, қатардан қалып өмір сүрмегендігі, өз сыбағасын ешкімге жібермегендігі мыңдаған жыл тарихында айқындалған.
* * *
Бір тіл білген адам – бір елдің баласы, екі тіл білген адам – екі елдің баласы.

Бауыржан Момышұлы.

* * *
Пілден құласаң да,

Тілден құлама.
Мұзафар Әлімбай.
* * *
Қандай ұлтқа жатпайық, біздер, жазушылар үшін өте бір кіді мәселе – ол өзіміз жазып, өзіміз оқып жүрген ана тілінің проблемасы. Онсыз біздің өмір сүруіміздің мәні жоқ. Сонымен бірге біз тілдердің өзара байланысын, өзара баюын құптаймыз. Орыс тіліне қарап мен былай деймін:

- Ты выгоды не ищешь хмурым днем,

Не видишь в криках о себе резона.

Ты чтишь язык – пусть говорят на нем,

Хоть тысяча людей, хоть миллионы.
Жұбан Молдағалиев.
* * *
Менің аттөбеліндей халқымның тілін жұтаң дейтіндер айта берсін. Мен өз ана тіліммен бірге өмір сүруге тиіспін. Жан-дүниемнің күллі құдіретін ғаламға жеткізу үшін маған басқа тіл қажет емес.
* * *
Ана тілің ертең жоқ болады десе, мен бүгін өлуге даярмын.
Расул Ғамзатов.
* * *
Әрбір адам өзінің ана тіліне деген көзқарасына қарап, оның мәдени деңгейіне ғана емес, сонымен бірге азаматтық қасиеттері жөнінде де мүлтіксіз баға беруге болады. Өз Отанына деген махаббат өз ана тіліне деген шынайы махаббатсыз болуы мүмкін емес. Өз ана тіліне немқұрайдылықпен қарайтын адам хайуанмен бірдей. Оның ана тіліне деген немкеттілігі өз халқының өткеніне, қазіргісі мен келешегіне деген немкеттілікпен сабақтасып жатады, сондықтан ондайлар зиянды.

... Өз ана тіліңді қадір тұтпай тұрып, ел-жұртыңды сүйе алмайсың.


К.Паустовский.
* * *

Тіл – аса қадірлеп ұстайтын байлығымыз.


Габен.

Ескертпе сөз
Басып алған жеріңнің ана тілі болмаса, ұлттық эпосы болмаса, тез жойып жіберуге болады.
Адольф Гитлер.
* * *
Полуязык – не есть язык,

Он как заплеванный родник.

Язык – это и есть народ,

Язык умрет – народ умрет.


Е.Евтушенко.

* * *
Ұлттың өзіне тән іштей дамитын рухы бар, сол рухтың ерекшелігін сыртқа шығарып, ұрпақтан-ұрпаққа беруші күш – тіл.


В.Гумбольт.

Есті сөз
Қай елде тұрсаңдар, сол елдің заңына бағыныңдар, сол елдің тарихын, тілін біліп, әдебиеті мен мәдениетін игеріңдер, халқын сыйлаңдар, бірақ әзербайжан екендеріңді ұмытпай, әзербайжан елі бар екендігін естеріңнен шығармаңдар.

Гейдар Әлиев.

* * *
Туған тіліңді қорғау – туған отаныңды қорғаудан да маңыздырақ. Отаныңды жау басып алса, оны ерте ме, кеш пе, әйтеуір азат етеріңе сенесің. Ал тілің жауланса – бітті. Басқа тілге көшіп, туған тілін ұмытқан және өз ата байлығына қайта оралуға мойны жар бермейтін жалқаулар мен ұлттық рухын жоғалтып үлгірген, өзіңе түрі ғана ұқсайтын қандастарың жаудан бетер қарсыласады. Олардың үлкен бөлігінің ана тілін мойындамай, өзге тілдің мүддесін ашық түрде қолдауының арқасында ұлт жойылуға бет алды. Әлгі бейшара ұлт үшін бұған теңдес қасірет болмақ емес.


Бедретдин Далан,

Стамбул қаласының бұрынғы мэрі.
* * *
Менің тілімнің шекарасы – менің әлемімнің шекарасы.
Людвиг Витгенштейн.
* * *
Ең бірінші бақытым – халқым менің,

Соған берем ойымның алтын кенін.

Ол бар болса, мен бармын, қорланбаймын,

Қымбатырақ алтыннан нарқым менің.


Ал екінші бақытым – тілім менің,

Тас жүректі тіліммен тілімдедім.

Кей-кейде дүниеден түңілсем де,

Қасиетті тілімнен түңілмедім.


Мұқағали Мақатаев,

ақын.
* * *
Ана тілін білмеген – ақылы жоқ желікбас,

Ана тілін сүймеген – халқын сүйіп жарытпас.


Шона Смаханұлы,

ақын.
* * *
Кітабы, газет-журналы қырқылған, мемлекеттік тілі кесілген қоғам – мылқау қоғам.
Шерхан Мұртаза,

жазушы.

* * *
Мекен тұрағынан ауғанда да халықтың арқалап кетер жалғыз байлығы, қазынасы – тілі. Тілінен айырылған халық адамзат тарихының кемесінен, назарынан тыс қалады. Олай болса ол халықтың рухани қазынасының да, тарихының да ешкімге керегі болмай қалады...

Теңіз тартылады, мекен өзгереді, қалалар қирайды, қорғандар құлайды, бір құламайтын мәңгі қорған – халықтың тілі.
Қалтай Мұхамеджанов,

жазушы.

* * *
... Ана тілін білу, бәрінен бұрын, адам қоғамын сол кемтарлықтан – рух жетімдігінен, мәңгүрттіктен емдеу, тазарту деген сөз.


Зейнолла Қабдолов,

академик.
* * *
Алғашқы қазақ сөзін мен 1941 жылы күзде Есіл бойындағы шағын ауылда естідім, содан бері 65 жыл бойы мені қазақ тілінің тұңғиық мұхиты қоршап келеді. Мен бұл тілдің байлығына, қуатына, шымырлығына көркемдігіне, ырғағына, мақамына, әуезділігіне, басқа тілдерге берілмес әдемілігіне қайран қалып, қуанамын. Мен бұл сөздерді қазақ тілінде жазып, қазақ және неміс прозасының 25-30 томын орыс тіліне аударған әдебиетші ретінде айтып отырмын.
* * *
Орыстарда: отец – сын – внук – правнук, праправнук, т.с.с. болып кете береді. Немістерде: Vater – Sohn – Enkel – Urenkel – Ururenkel usw. Қазақтарда әр буын, ұрпақ өзінің туыстық айырым-белгілерімен аталады: ата (әке) – бала – немере – шөбере – шөпшек – немене – туажат – жекжат – жұрағат (тоғызыншы ұрпақ). Білмеймін, ұрпақ атауы осынша егжей-текжейлі, жік-жігімен толық жүйеленген дүниеде басқа бір тіл бар ма екен, жоқ па екен...
* * *
… Сол тұста Мәскеуде тағы бір конференция өтті. Аудармашылардың бас қосуы. Бір орыс әдебиетшісі менің жаныма келіп, жан-жағына сақтықпен қарап алып, аса құпия жағдайда: «Осы қазақ тілі небәрі 200 сөзден ғана тұрады деген рас па?» деді. «Оны кім айтып жүр?» дедім сұрағына сұрақпен. Ол бұл сорақы қауесетті кімнен естігенін айта алмай сәл қипалақтап тұрды да: «Оны айтып жүрген қазақтардың өздері» деді. Бұл әдебиетшіге мен: «Жарайды, сұраған екенсіз, ендеше құлақ салыңыз, «Абай жолы» эпопеясында Мұхтар Әуезов 16800 сөз қолданған. Ал Шекспирдің бүкіл шығармасында қолданған сөзі 14000-нан сәл-ақ асқан» дедім. Мәскеулік әдебиетші онша сеніңкіремей, шекесінен қарап тұрды. Ал мен болсам, қазақ тілі туралы мұндай қиянат, қауесеттер қайдан шығып жүр деп ауыр ойға қалдым. Сөйтсем оны таратып жүргендер басқа ешкім де емес, қазақтардың өздері болып шықты. Дәлірек айтқанда, аты қазақ та, заты қазақ емес мәңгүрттер екен. Олар өз тілінде жазбайтынын, сөйлемейтінін өз басының кемшілігі емес, қазақ тілінің кемшілігі деп аяғы жеткен жерге түсіндіруге кіріскен…

… Біз ұлттық идея деп жүрміз ғой, сол қазақ тілінің өзі ұлттық идея. Басқа идеяны іздеудің ешқандай қажеті жоқ. Ұлттық идеямыз – осы қазақ тілі болуы керек.

… Қазақ елінде тұрып, қазақ тілінде өз ойыңды еркін жеткізе алмасаң, онда үлкен лауазым иесі болуың екіталай. Болуға тиіс емессің.

… Мен енді ғаламдастыруға қарсымын. Түбінде оған келеміз ғой. Бірақ оған асықпау керек, әрбір ұлт өзінің қадір-қасиетін мейлінше сақтау керек. Өз тілімізді (бұл жерде Гер-ағаң өз ұлты туралы айтып отырған жоқ, немістің тілі әлемдік (БҰҰ) тілдердің біріне жатады, біздің, қазақтың жыртысын жыртып отыр – Д.Д.), дінімізді дамытып және ділімізді қалыптастырып алуымыз керек. Ал жер мәселесіне келетін болсақ, ол тікелей қазақтың мәселесі. Оған орыстарды, немістерді, шүршіттерді араластырудың қажеті жоқ.



Бір ғана сүт тағамдарының өзінің қазақ тілінде 22 атауы бар (айран, қатық, қаймақ, кілегей, ірімшік, іркіт, сарысу, шалап, уыз, сірне, құрт, сықпа, сүзбе, қымыз, шұбат, қымыран, қойыртпақ, т.б.)… Оған баламаны не неміс, не орыс тілінен таба алмайсыз.

… Генофон:



  1. Өзінде – 100 пайыз;

  2. Баласында – 50 пайыз;

  3. Немересінде – 25 пайыз;

  4. Шөбересінде – 12,5 пайыз;

  5. Шөпшегінде – 6,25 пайыз;

  6. Неменесінде – 3,125 пайыз;

  7. Туажатында – 1,5625 пайыз;

Сегізінші ұрпақта – 0,78125 пайыз қан болады.
* * *
... Қазақтың тарихынан, ділінен бөлек қалған қазақ болса, я орыстың ділінен шеткері қалған орыс болса, я неміс тілінен, неміс мәдениеті мен әдебиетінен алыстап қалған неміс болса, оларды тек қана аяу керек, мүсіркеу керек. Өйткені оларды толыққанды Адам санатына қосу қиын.

... Иманғали Тасмағамбетов бір жақсы мәселе көтерді. Осы 2006 жылдан бастап... іс қағаздарын мемлекеттік тілге көшіру туралы әңгімені бастады. Әлбетте мен мұның өте қиын екенін жақсы түсінемін. Өйткені оған қарсы шығатын қазақ та табылады, орыс та табылады, басқа ұлттың өкілдері де табылады. Кейде бізге қысым жасалып жатыр дейтіндер, орыс тілінің аясы азайды деп дау-дамай көтеретіндер табылуы мүмкін... Соған қарамастан мұны әрі қарай соза беру мүмкін емес.

Мен қазақ тілін жақтайтын адаммын. Қазақ тілін әрқашан қостап жүретін адаммын. Меніңше, осы мәселені тек қана көтере бермей, айта бермей, іске көшу керек... Ары қарай соза беруге болмайды.
* * *
Қазақ елінде тұрып, қазақ тілінде өз ойыңды еркін жеткізе алмасаң, онда үлкен лауазым иесі болуың екіталай. Болуға тиіс емессің.
Герольд Бельгер,

жазушы.
Сөз-айғақ:
Басқа ұлт өкілдеріне біздің өкпеміз жоқ. Тіпті өз Парламентіміздің ішінен Сергей Жалыбин, Вера Сухорукова, Михаил Трошихин, Виктор Егоров секілді мемлекеттік тілдің қолдаушылары да бой көрсетті. Олардың кейбіреулері қазірдің өзінде қазақ тілінде тәп-тәуір сөйлей алатын болды. Ашығын айтсақ, мемлекеттік тілдің дамымай жатқанына бірден-бір кінәлілер – өз халқымыздың билік басындағы ұлтсыздары. Сырттан жау іздеп әуреге түспей-ақ қоялық.
Мұхтар Шаханов

Мәжіліс депутаты.
* * *
… Меніңше, ұлттық идеяға негіз болатын проблема – мемлекеттік тіл болуға тиісті.

Бұл арада басын ашып алатын бір мәселе бар. Қазақ тілі деген ұғым мен мемлекеттік тіл деген ұғымды теңдестіруге болмайды. Өйткені қазақ тілі мемлекеттік тілдің сыртында ана тілі ретінде әркімнің ерікті түрде үйренуіне мүмкіндік беретін азаматтық мәселе. Ана тілін ешкім де зорлықпен міндеттей алмайды. Ол – әркімнің қоғамдық санасына, жауапкершілігіне, ықыласына байланысты нәрсе. Бұл мәселені дағдарыста тұр деп айту да қиын. Көрсеткіштерге жүгінейік.

Білім және ғылым министрлігінің қарамағындағы жалпы білім беретін 7944 мектептің 3686-сы (46%) қазақ тілінде оқытатын мектептер. Бүгінгі күні мектеп жасындағы қазақ баласының 80,3%-ы өз ана тілінде білім алады. 1990 жылы бұл көрсеткіш 60%-ды құраған болатын. Сонымен бірге 20128 басқа ұлт өкілдері қазақ тілінде оқиды.

… Ал мемлекеттік тілді қазақтық проблема деп айту қиын. Мемлекеттік тіл сол мемлекеттің барлық мүшесіне бірдей қатысты нәрсе.

Мемлекеттік тілді еркін меңгерген, елдің тарихын, салтын, дәстүрін жақсы білетін, оның тағдырын өз тағдырынан жоғары қоя алатын, Қазақстанды қасиетті Отаным деп санайтын айтулы азамат, шыққан тегі қай ұлт екеніне қарамастан, кез келген лауазымды қызметке көтеріле алуға тиісті. Сондықтан мемлекеттік тілді өз дәрежесінде меңгеру мемлекеттік қызметкер үшін конституциялық міндет екенін басып айтуымыз керек. Барлық өркениетті елдерде осылай.

Мәселен, көпұлтты Ресей Федерациясында мемлекеттік тілсіз (орыс тілінсіз) мемлекеттік органдарда жұмыс істей алмайсыз. Англияда – ағылшын, Францияда француз тілінсіз билік орындарында жұмыс істемек түгілі, көшеде жай жүруіңіздің өзі оңай шаруа емес. Ал ол елдерде жүздеген ұлттардың өкілдері тұрады. Бірақ ешкім де мұны адам құқығымен байланыстырмайды. Бұл – тек қызметке жарамды, иә жарамсыз деген категориямен өлшенетін нәрсе.

Мемлекет болғаннан кейін, оның көрші елдермен байланысқан сан-сапалық тарихы болғаннан кейін ол елде өзге халықтардың өкілдері тұруы тарихи заңдылық. Енді сол өкілдер сол аумақта ғасырлар бойы арпалысып мемлекет құрған байырғы халықтың мәдениеті төңірегіне топтасып, өзара кірігіп, біртұтас қоғам құра алмаса, ондай елде саяси орнықтылықтың болуы неғайбыл. Мемлекеттік тіл – қоғамды біріктірудің, ұйытудың, толыққанды мемлекет жасаудың басты құралы.

… Қазақстанда орыс тілі қысымшылық көріп отыр деген жалған ақпаратпен қазақ тіліне орыс тілін қарсы қойып, саясатшылардың арандатуына берілуге болмайды…

Қазақстан Конституция бойынша біртектес ел (унитарное государство). Қазақстанда қазақ тілі ғана дамиды десек, ол өзге ұлт өкілдерінің құқығын шектеу болып табылмайды. Тіл ғылыми-лингвистикалық негізде дамуға тиісті. Яғни ғылыми институттардың, оқу жүйесінің, мемлекеттік терминология, ономастика комиссияларының, заң органдарының ықпалымен реттеледі. Қазақстанда орыс тілінің лингвистикалық негізде дами алмайтыны – орыс тіліне қатысты әлгі аталған мемлекеттік, ғылыми орындар тек Ресейде ғана. Сол сияқты украин тіліне қатысты құзіретті органдар Украинада ғана. Тіл де, мәдениет те өзінің орнында ғана, ұлттық мемлекетінде ғана шындап ғылыми тұрғыдан дами алады. Ал Қазақстан Үкіметінің міндеті – диаспоралардың өз тілін, мәдениетін, әдет-ғұрпын сақтауына жағдай жасау.

Мінеки, ұлттық мәдениеттің басымдылығы осындай жағдайлардан барып туындайды. Ұлт пен диаспораны бір ұғымға айналдыру – бұл да отарлау саясатынан қалған сана.

Қысқасы, көп этносты мемлекеттерде негізгі басымдылыққа ие болған ұлттық мәдениет болмай, бәрі де бірінші орынға ұмтылса, ондай елде түбегейлі тыныштық орнату мүмкін емес…
* * *
… Тіл мәселесінің … жеке бастың да шаруасы екенін ұмытуға болмайды. Оқулық жоқ, жағдай жасалмаған деген сөздер - әшейін ақталудың амалы ғана. Егер мемлекеттік жауапты қызметте отырған адам 12 жыл бойына 12 сөз үйренбеген болса, оған өзінен басқа ешкім де кінәлі емес. Жоғары оқу орындарына шетелден келген кейбір ғалымдар бір жылдың ішінде қазақ тілін үйреніп, қазір осы тілде лекция оқып жүр... Айналып келгенде, бұл «мемлекеттік тіл біздің мемлекет үшін аса маңызды нәрсе емес» деген қоғамдық ойдан ғана туатын құбылыс.

Шын мәнінде солай ма?

Біріншіден, мемлекеттік тіл – мемлекеттіліктің атрибуты. Ол – сол елдің халқын біріктіретін, ортақ істерге жұмылдыратын, елге деген перзенттік ықыласты қалыптастыратын бірден-бір құрал. Бір тілде сөйлемеген халық біріге де алмайды.

Қазіргі әлемдік бәсеке жағдайында күшті ұлттар ғана өз мүддесі үшін күресе алады. Күшті ұлт болу үшін күшті мемлекет жасау қажет. Сонда ғана әлемдік өркениет кеңістігінен өзіне тиесілі орынды ала алады. Ал өзінің толыққанды мемлекеттік тілі жоқ ел ешқшанда өзгенің тілімен күшті мемлекет жасамақ емес.

Мемлекеттік тіл Тәуелсіздік деген ұғыммен тікелей байланысты. Тілде жоқ тәуелсіздік – елде де жоқ.
Төлен Әбдікұлы,

жазушы.
Көрегендік деп осыны айт!
... Оларды таптап кетеді
Қазақ тілінің ертеңі баянды болуға тиіс. Өкіметтің, адамдардың тілге деген райы түзелді. Республика көлемінде тәлім-тәрбие беретін мың-мыңдаған ағарту орындары ашылды. Өтпелі кезеңде бірлі-жарым бүйректен сирақ шығаратындар, аяқты шалатындар табылуы мүмкін. Бірақ тіліміз бойын меңдеген дерттен таза айықса, оларды таптап кетеді.
Тахауи Ахтан,

жазушы.
* * *
Ана тілі үшін, туған жер үшін майдан – майдандардың майданы, ең үлкен ұлы майдан екенін ешқашан естен шығармайық. Біз бәріміз сол ұлы майданның мәңгілік сарбаздары екенімізді үнемі ұмытпайық.
Әзілхан Нұршайықов,

жазушы.
* * *

... Жастардың ағылшын тілін және басқа да халықаралық жиында өтімді тілдерді білгені, әрине, артықшылық. Бірақ өз ана тілін құрметтеу сезімі кейін ысырылып қалар үрдіске жол беруге болмайды.


Бәйкен Әшімов,

Мемлекет және қоғам қайраткері.
* * *
Ана тілің – арың бұл,

Ұятың боп тұр бетте.

Өзге тілдің бәрін біл,

Өз тіліңді құрметте!


* * *
Ұлттың тамыры – тіл,

Қазығы – дін.


* * *
Тіл өтпеген жерге танк те өте алмайды.
* * *
Сүйексіз тіл

Сай-сүйегіңді сырқыратады.


* * *

Білімнен таяқ жемейсің,

Тіліңнен таяқ жейсің.
* * *

Саясаттан сүрінсең – мертігесің,

Тілден сүрінсең, өзіңді-өзің өлтіресің.
* * *

Тілі қысқаның ғұмыры ұзын.


* * *

Тілдің зардабын бас тартады.


* * *

Тілің тұнық болса,

Ойың анық болады.
* * *
Ұлттың рухын мықта,

Тілін құпта.


Қадыр Мырза Әли,

ақын.
* * *
Тіл туралы ойлану – бәрі туралы ойлану. Тіл келешегін ескеру – артымызда қалған мен алдымызда тұрғанның бәрін де еске алу деген сөз.
Әбіш Кекілбаев,

жазушы.
* * *
…У каждого человека

Должны быть обязательно,

Кроме родителей

Четыре корня –

Как четыре матери:

Родная земля,

Родной язык,

Родноя культура,

Родноя история…

Все они –

В облике одной

Собственной матери родной,

Когда любишь свой корень,

Ценишь его, -

Понимаешь боль и любовь

Всех и всего,

Приобретаешь такое же чувство.

К другой земле,

К другому языку,

К другой культуре,

К другой истории…


Тәуелсіздіктің екі түрі

немесе

Рух пен Қарын егемендігі
Кейде тұтас, кейде жалқы, кейде аралас көлемде,

Қос тармақты тәуелсіздік бағыт алды ӘЛЕМДЕ.

Дәуірдің бас айбынгері – ҚАРЫН ЕГЕМЕНДІГІ,

Қарын тоймай істің алға жылжымасы белгілі.


Бірақ қарын басып кетпеу керек рухи байлықты,

Оның көзсіз зорлығынан ғасыр көңілі шайлықты.

Ал РУХАНИ ЕГЕМЕНДІК – халқымыздың арманы,

Елдік, ұлттық мүддеміздің сүйеніші, қорғаны.


Қуат алса, ашқарақ көз, материалдық санамыз,

Тою, баю мүмкіндігін басқа елден де табамыз.

Өз жеріңде ұлтсыздансаң қайғы бар ма оған тең?

Ата-баба Рух сенімін басқаның бұл табанмен.


Неге қарын байлығыңды тарта бердің көлденең?

Рух семсе, бірге тыныс ала алмайсың елменен.

Тілден қашсаң тоғышарсың тек балыққа шөлдеген,

Ешкім баба тілін қорлап бақытты боп көрмеген.


Қайда барсаң, материалдық байлық үшін алқыныс,

Аз да болмас бұл салада игі қадам, жарқын іс.

Анна тілсіз егемендік – жарты демеу, жарты ырыс,

Ол алқыныс – ұлтсыздыққа бағытталған талпыныс.


Егер ана тілің сөнсе, түрің, қарның қалады,

Басқа тілде жол ашарсың байлығыңа салалы.

Ерте, кеш пе сені баба ғасырының саналы,

Ызасы мен қасіреті, киесі іздеп табады.


Тілің кетсе – ұлтың өлер, өлер және елдігің,

Кеш таққаннан не қайыр бар ар мен намыс белдігін.

Ойлашы өзің, кімге қажет тәуелсіздік-теңдігің,

Қарын мүдде сыртқа тепсе Рух егемендігін?!


Мұхтар Шаханов,

ақын.

* * *
Ұлттық рухтың өзі – ұлы ұғым. Оның жаратылысындағы басты мақсаттың өзі ұлттың ұлттық болмысын сақтау. Ал ұлттық болмыстың материалдық негізі – ел мен жер, рухани негізі – тіл мен діл. Таным таяздығы мен сана таяздығы соңғы екеуін – тіл мен ділді білместіктен туады.


* * *
Мәдениет – дара. Мәдениет – тарих. Мәдениет – көне көмбелер. Мәдениет – жазба жәдігерлер. Мәдениет – тіл мен діл.

Иманғали Тасмағамбетов,

саясаткер.
* * *
Мен – ұлтшылмын. Ұлтшыл болу деген - өз ұлтын, өз халқын сүю деген сөз. Қазіргі де, бұрынғы да Ресей басшыларының бәрі ұлтшыл болған. Өйткені олардың бәрі басқа ұлттың емес, орыс ұлтының қамын ойлаған. Олардың ұлтшылдығы мен қазақ ұлтшылдығы арасында үлкен айырмашылық бар. Қазақ ұлтшылдығы – қорғану, яғни мүлдем жойылып кетпеу, ана тілінен, ұлттық әдебиеті мен тарихы өшіп кетпеу үшін күресу ұлтшылдығы. Орыс пен қытайдың ұлтшылдығы – шовинистік ұлтшылдық.

Хасен Оралтай,

дін қайраткері.
* * *
Көп тіл білгеннің еш зияны жоқ. Бірақ қазақ баласы әуелі бесіктен ана тілін біліп, ұлттық тәрбиенің қайнарына сусындап өсуі керек. Ұлттық тамыры үзілмеген бала ғана кейін қанша тіл үйренсе де, өз тілін ұмытпайтын болады.
А.Бақтыгереева,

ақын.
* * *
Мен қазіргі қазақты үш топқа бөліп, таразылайтыным да бар. Алдымен ойға таза қазақ түседі. Бұл – ауылда тұратын, салт-дәстүрін сақтаған ел. Бұдан кейінгі – шала қазақтар. Бұлар қалада тұратын, қызмет істейтін, сан жағынан көп, әлеуметтік топ. Келесісінің аты – ада қазақтар. Бұлар адамдық болмысынан, тіл-дәстүрінен айырылған , шоқынған, қауіпті топ.
Мекемтас Мырзахметұлы,

профессор.
* * *
… Қазіргі кейбір «жаңа қазақтар» бүгін рухсыздық науқасымен сырқаттанып жүр. Олар өз тарихын білгісі келмейді. Өз ата-бабаларының ерлігін мақтаныш етпейді. Өз анасының тілін ұнатпайды. Өз ақындарының өлеңін оқымайды. Өз сазгерлерінің күйін тыңдамайды. Өз ұлтының өнеріне тамсанбайды. Олар өзгелерге табынып үйренген. Әлі де табына бергісі, жалына бергісі, жалбарына бергісі келіп тұрады.

... Мен өзім ана тілінде ағып тұрған, бірнеше шет тілін жетік меңгерген, жан-жақты білімді, ұлтымыздың әдет-ғұрыптары мен салт-санасынан, көне тарихы мен көркемсөз үлгілерінен хабардар қазақтың қыз мінезді сыпайы жігіттерін көргенімде жаным жадырап, көңілім көтеріліп, еліміздің ертеңіне деген сенімім бұрынғыдан да еселеп арта түседі.




Нәмет Келімбетов,

ғалым.
* * *
… Ватиканның қос мемлекеттік тілінің бірі – көп жұрт өлі тіл деп ойлайтын – латын тілі. Ватикан үшін латын тілі – тірі тіл. Тек Ватикан ғана емес, әлемнің қай түкпіріндегі болсын католик шіркеуінің дінбасысы міндетті түрде сол тілді жете білуі керек. Тіпті, сол Римнің қақ ортасындағы Ватиканда қызмет атқаратын екі итальяндық бір-бірімен тек латын тілінде сөйлесуі тиіс… Солай бола тұра, Папа Иоанн Павел ІІ өзінің Өсиетін поляк тілінде жазып қалдырды. Ұлттық рухы неткен биік еді.
Темірхан Медетбек,

ақын.
* * *
… Қазіргі кезде қазақ тілі, мына бүгінгі қазақ тілі, Абай заманындағыдан бай, тіпті, Мұхтар Әуезов заманындағыдан да қуатты.

…Біз халқымыздың тіл қазынасының төрт бұрышын түгендеуіміз керек, жазушылардың міндеті – сол тұнып жатқан тұнықты қайта көтеру, ұмыттырмау.

… Халық жасаған жерде тіл де жасайды; қазақ тілінің болашағы өте зор. Біздің тіліміз байи бермек…іргелене бермек.

Мұхтар Мағауин,

жазушы.
* * *
Қазақтың тілі – қазақтың тағдыры. Тіл дамытамыз десек, тазалық керек. Қазақтың тілін ешкім де жасандылықпен, орынтағын сақтап тұруға керек болғаны үшін меңгере алмайды.
Қоғабай Сәрсекеев,

жазушы.
* * *
Бүгінгі таңда ғалымдар арасында «лингвистикалық конформизм» деген термин бар. Ол бұрын басқа халықтың үстемдігін бастан кешкен ұлттарда болатын құбылыс, үстемдігі жүріп тұрған ұлт тіліне икемділік те, өз ұлтының тіліне енжарлық, самарқаулық. Осындай ғадет біздің ұлт өкілдерінің де біраз бөлігінің бойына әбден сіңген, мұндай психологиядан да аз жылда арылып кету қиын, әрине.
Болат Бодаубаев,

жазушы.

* * *
Сөз – жанның тілі. Ән – жүректің мұңы, тіл – рухтың үні!

… Күнәнің ең ауыры - өз тіліңнен өгейлену. Ана сүтін емген екенсің, өз тіліңді иемден. Өз рухының үнін өз кеудесінде өшірген жан өзгеге опа бермейді. Опасыз да, ождансыз да, отансыз да солардың арасынан шығады! Тәңірім тексіздіктен сақтасын!..
Исраил Сапарбаев,

ақын.
* * *
Қанша тілді білсең де ана тілінде түс көресің.

... Ана тілі – бір буыннан бір буынға берілетін рухани байлықтың көзі.


Төлеген Қожамқұлов,

ҚазМҰУ-дың ректоры.
* * *
Қазақтың өз елінде өз тілінен, өз табиғатынан алыстап бара жатуының басты себебі де қазақ тілін – Мемлекеттік тіл дәрежесінде пайдалана алмаудан. Сондықтан кезінде барша халық орыс тілін қалай үйренсе, бүгін өзімізді төрге шығарған халыққа да сыймен қарап, оның Мемлекеттік тілін өз ортамыздағы дәнекер тілге, біріктіруші дос-жар адамдардың тіліне айналдыру өз жеріне, өз жүрегіне өзге ұлт пен ұлыстар азаматтарының парызы деп білем. Сыйластық қашан да екі тараптан бірдей болғанда баянды болмақ.
* * *
10 томдық түсіндірме сөздік бірде-бір түркі тілдес халықта жоқ. Әуелі мына алпыс миллион халқы бар Түркиядағы түсіндірме сөздіктің бар жиынтығы екі-ақ том. Татарларда төрт том. Осының өзі-ақ менің қазақ тілімнің шоқтығы биік екенін дәлелдеп тұр емес пе?!

… Алматыға Иманғали келді… 2006 жылдан бастап Алматы қаласында іс қағаздары мемлекеттік тіл – қазақ тілінде жүргізіледі деген шешім шығарып, кім қай мезгілде көшетінін белгілеп берді. Кім қарсы шықты? Ешкім. Көрдіңіз бе, барлығы бас жақтан, басшының талабынан. Іс істегендікі емес, істете білгендікі.

… Қазақстанда тұрып өз тілімді білмесем ұят емес, ал қазақ тілін білмеуім маған үлкен күнә.

… Қазіргі қазақ тілі – бағы ашылып тұрған тілдей. Соның бағын байламай, өрісін кеңейтсек.


* * *
... Тіл – қатынас құралы. Тіл – алтын көпір. Тілін қадірлесең, ол ел сені де қадірлейді. Қазір көптеген мемлекеттер жергілікті халықтың тілін білмесе, азаматтық бермейді. Қызметтен шеттетеді. Ал бізде олай емес. Кейде біздің шенеуніктер шетелдерге барып келіп, «анауы жақсы», «мынауы керемет екен» дейді. Бірақ тіл мәртебесін айтпайды. Неге? Осы нәрсе бізді де ойландыруы керек.
* * *
…Болашаққа қазақтың тілімен барғанды қалаймын. Қазақтың тілі таза сақталған. Ал алақандай әзербайжанда бірін-бірі түсінбейтін диалектілер көп. Қазақтың тілі VII-VIII ғасырдағы арабқа да, XIII ғасырдағы тегеурінді монғолға да, XX ғасырдағы ормандай орысқа да төтеп беріп, солардың ырқына түсіп кетпегендігінің куәсі – 10 томдық түсіндірме сөздігінің барлығы.
* * *
Ана тілі – тірлік үшін, мемлекеттік тіл – бірлік үшін.
Асылы Осман,

ғалым.
* * *
Өз ұлтына, тіліне, мәдениетіне салқындық білдіру – ақ сүт берген анасының омырауын тістеумен бірдей жабайылық. Оның басты себептерінің бірі – ұлттық экономикадан ұлттық тілді шеттету… Тілді бүгінгі кәсіпкерлікке, кәсіпкерлерді тілге бейімдемей ұлт болып ұю қиын.

… Біз көп ұлтты мемлекетте өмір сүреміз деп қазақша сөйлеуді қойдық, қазақша сөйлессек басқалары түсінбейді деп, тілімізбен бірге дініміз, дінімізбен бірге өзіміз де арзан қолды, болмашы ғана мәртебеге ие болдық. Әлі де сол ұлтсыздану дертінен айырыла алмай келеміз.

… Биліктің тілі де – орыс тілі, тілдің де билігі орыста болғаны рас. Егер бір апта барлық ақпарат құралдары, кеңселердегі іс қағаздар, басқа тірліктер тек қазақ тілінде жүргізілсе, еліміздің төрттен үш тұрғыны өзін шет мемлекетте жүргендей сезінер еді. Басқа ұлттардың интеллигенциясы күні үшін қызмет етіп, дінін, тілін сақтаса, біз орысқа тым жақындап, орысқол болған сайын өркениетті боламыз деп сендік.

Амангелді Айталы,

Мәжіліс депутаты.
* * *
… Мемлекеттік тілді мойындау дегеніміз ұлттық идеологияның іргелі принциптері ретінде мемлекеттік іс-қимылдың, мемлекетшілдіктің негізгі құралы болып табылады.

… Қазақстанның идеалында ұлттық интеграциялану мен ерікті түрде ассимиляциялану берік мақсат ретінде жария етіледі… XIX ғасырда орыс казактарының ассимиляцияға түскендігі соншама, олар көшпелі өмір салтына еніп, қазақ киіз үйлерінде өмір сүріп, өзара қазақша сөйлесетін болды.

… Этноцентризмнен лингвоцентризмге өту – қазақтың ең басым бағыты. Қазір біз қазақтың озық топтары ұлттың ең басым белгісі қазақ тілін білуге ойысуы қажет деп санаймыз. Басқаша айтқанда, шыққан тегіне бола қазақ деп санауға болмайды, кімде кім қазақтың құндылықтарын бойына сақтаса – сол қазақ. Егер истеблишментті тіл принципі бойынша қайта қалпына келтірер болсақ, онда орыс тілді қазақтар чиновниктік қызметтегі орындарын босатуы тиіс болмақ. Олардың орнын лингвоцентризм принципін жүзеге асыру барысында қазақ тілін меңгерген, шыққан тегі қазақ еместер басады…
Әзімбай Ғали,

тарих ғылымының докторы.
* * *
Ұлттық тіл – мәдениеттің негізі және іргетасы.

… Өз ұлтына, тіліне, мәдениетіне салқындық білдіру – ақ сүт берген анасының омырауын тістеумен бірдей жабайылық.


* * *
Қазақтың тілі нағыз кеңсенің де тілі. Өткен ғасырдың басындағы қазақ зиялылары қазақ тілін биліктің тілі, ресми тіл ретінде аса тиімді пайдаланған. Қарсыластарымен саяси мәселелер төңірегінде сөз таластырғанда да тілдің қаймағын бұзбай қолданған. Демек қандай кеңседе болсын, ресми мекемеде болсын, қазақ тілі қолданылуға лайық.
Бауыржан Омаров,

профессор.
* * *
Егер адам мемлекеттік қызметке орналасып жатса, онда ол тілді білу қажеттігін түсінеді. Мемлекеттік қызметке мемлекеттік тілді білмей тұрып орналасу – көлік айдай алмайтын адамды автомобильге отырғызумен бірдей.
Ахмед Мурадов,

«Вайнах» чешен-ингуш мәдени орталығының төрағасы.
* * *
... Украинада бір ғана мемлекеттік тіл бар. Ол – украин тілі. Ал «орыс тілін де мемелекеттік тіл етеміз!» деп жүрген саясаткерлер – уақытша ұпай жинауды көздеп жүргендер. Бұлар осылайша қоғамға іріткі салу арқылы өз жақтастарын көбейтпек. Ерте ме, кеш пе, Украинада бір ғана тіл қалады. Ол – Украин тілі. Ендеше, елді алдап, жұрттың құлағын көтерудің не қажеті бар?! Шын саясаткер тілмен ойнамайды. Өйткені тілмен ойнауға болмайтынын ол өте жіті сезінеді...
Юлия Тимошенко,

саясаткер.
* * *
... Ұлт тілін, діні мен мәдениетін жоғалтса, ұлттық келбетінен айырылады.
Сапармұрат Ниязов,

Түрікменстан президенті (бүгінде – марқұм).
* * *

Қазақ үшін өркениеттің үш қазығы керек: еркін экономика, әділ сот, құдайға өз тілінде құлшылық ете білу.


Нағашыбай Шәйкенов,

Мемлекет және қоғам қайраткері.
* * *
Бірнеше тілді білу – байлық, өз тіліңді білмеу қорлық.
Өмірзақ Айтбайұлы,

академик.
* * *

Қасым Аманжолов айтқандай, әр отбасына «шағын мемлекет» деп қарайтын болсақ, «шағын мемлекетіміздің» тілі – қазақ тілі.

* * *

Ұлтымның да, тілімнің де болашағына сенемін. «Мың өліп, мың тірілген» демекші, қазақ небір зұлматты жылдарды басынан өткерсе де, өзінің ұлттық сипатын, тілін, дінін жоғалтқан жоқ. Ұлан-байтақ жерімізді жаудан күшпен ғана емес, сабырлы саясатымызбен, дана тоқтамдарымызбен, бәтуаға беріктігімізбен қорғадық...



Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың «Қазақстанның бола­шағы – қазақ тілінде» деген тұжырымы тілімізді бүкіл қазақстан­дықтар мойындайтын кездің ауылы алыс емес екенін білдірсе керек.

Бауыржан Елубаев.

генерал-майор

(«Ана тілі», 2007 жылғы 25–31 қаңтар).
* * *
… Елде бірлік болуы үшін – халқы бір тілде – мемлекеттік тілде сөйлеп, жазуы керек. Көп тілде сөйлейтін, көп дінге сенетін мемлекеттің ішіндегі тыныштық пен тұрақтылыққа түбінде кепілдік те жоқ. Оған кешегі Хазария сияқты өркендеп тұрып, жер бетінен жоғалған мемлекеттің мысалы жетеді…
Ұлықбек Есдәулет,

ақын.

* * *
Әр қазақ жер жүзіндегі басқа ұлт өкілдеріндей өз тілін жетік білуі шарт. Сосын барып өзге тілдерді игеру керек. Ұлттық құндылықтардың өз тілінен басталатынын ешқашан естен шығармауға тиіспіз.

... Тіл тек қарым-қатынас құралы емес, оның ішінде ұлттық сана-сезім, халықтың тарихы, әдет-ғұрпы, мәдениеті жатыр. Және бір елдің халқы өз тілінде сөйлесе, ол – сол елдің тұтастығының белгісі. Тілдің бірнеше қырлы функциясы бар. Тіл - өте бай, халық өміріне ерекше әсер ететін организм.

Іс қағаздарын мемлекеттік тілге көшіру, не болмаса троллейбусс пен автобустарда мемлекеттік тілде хабарландыру беру секілді мәселелерді көтерсеңіз, бұл – көп қырлы дүниенің әр қырын бөлек-бөлек қолға алу деген сөз. Ал іс қағаздарды мемлекеттік тілге көшіруді біртұтас, бірқалыпты деңгейде жүргіземін десеңіз, әңгіме басқа. Дүние жүзінің тәжірибесіне сүйенсеңіз, сіз қай мемлекеттің азаматы болам десеңіз, сол мемлекеттің тілін білуіңіз шарт. Онсыз сізге азаматтық бермейді. Осы тұрғыда Конституцияның 7-бабына тағы бір сөйлем қосу керек: «Қазақстанның әрбір азаматы мемлекеттік тілді білуі шарт» деп. Сонда біз жаңа айтқан көп қырлы дүние өзінен-өзі біртіндеп қалпына келеді.

... Жастарды патриотизмге тәрбиелеудің ең бірінші жолы – оның өз тілін жетік білуі дер едім. Ана тілін білмесе, қазақ жастарын мемлекеттік жұмысқа жолатпау керек. Ондай адамдар Үкімет мүшесі болмауы қажет. Қазақ бола тұрса да. Сонда ғана олар мәселенің байыбына барып, түсіне бастайды. Патриотизм оңайлықпен келмейді. Өзбекстанда сіз тәулік бойы өзбек телеарнасын көріп, өзбекше радио тыңдайсыз. Бұл ешқандай әсіре ұлтшылдық емес. Бұл – олардың пісіп-жетілгендігі, саяси сауаттылығы.

Болатхан Тайжан,

саясаткер.
* * *
Конституцияға шындықты жазайық: қазақ тілі – мемлекеттік тіл және оны білу республиканың барлық азаматтарына міндет болып табылады.
Дос Көшім,

«Ұлт тағдыры» қозғалысының төрағасы.
* * *
Қазақ тарихы, қазақ ұлтының мәдениеті мен тілі, жалпы қазақтың тағдыры бүгінгі саясатқа тікелей байланысты. Тәуелсіздік алдық деп жариялағаннан бері қарай өкімет қазақ тілін дамытатынын айтып, уәде беріп келе жатыр. Бірақ не тілімізді, не мәдениетімізді өзінің тиісті деңгейіне әлі көтере алмай отырмыз. Менің ойымша, бұл бір партияның немесе бір топтың ғана емес, мемлекеттің, оның басшысынан бастап бүкіл халықтың міндеті, парызы болуы тиіс. Бұл іске, ең алдымен, қолында билігі бар өкімет жауапты.

Қазақ тілінің дамуы мемлекеттің қауіпсіздігіне тікелей қатысты, яғни ұлттық қауіпсіздік қазақ тіліне тікелей бағынышты. Қазақ тілінсіз мемлекет аяғынан тұра алмайды.

Қазір қазақ тілін дамытуға бюджеттен бөлінетін қаржы аз. Бұған дейін мемлекеттік тілге 100 миллион теңге бөлініп келді... Бұл қай жыртығымызға жамау бола алады? 100 миллион теңге дегеніміз – шенеуніктің астына мініп жүрген бір көлігінің ғана бағасы.

... Шекара мәселесі, дүниежүзілік ұйымдарға кіру бөлек әңгіме де, өз тілімізді дамытып, өз тілімізде еркін сөйлеу, еліміздегі барлық азаматтардың ұлтына, ұлысына қарамай, түгелдей қазақша сөйлеуі, яғни мемлекеттік тілді қағаз жүзінде емес, іс жүзінде мойындау басқа мәселе. Ұлттық қауіпсіздік мәселесі де тек сол кезде ғана шешіледі. Өйткені ол ұлттық тіл мен ұлттық мәдениеттен бастау алады.


Ғалымжан Жақиянов,

саясаткер.
* * *
Орта ғасырда күллі батыс Еуропаның әдеби тіліне айналған латын тілінің өліп қалуына себеп болған бұл тілдің қалың жұртшылықтың тілі емес, тек қана кеңсенің, мектептердің, монастырлардың тілі болғандығынан екені белгілі. Ал XVII ғасырдың екінші жартысында әлемге ортақ тіл керек болып, алғашқы халықаралық жасанды тіл жасау әрекеті басталып, адамзат үстемдік ететін тілге әркім өз тілін өзек еткісі келіп, тілдік билікті бірінен-бірі қызғанған ұлттық тіл өкілдері – айтулы ғалымдар «волапюк», «голубой язык», «католический язык», «новый латынь», «аполема» деген жасанды тіл-сымақтардың ешқайсысын да қабылдай алмай, біраз дауласып, ақыры XX ғасырдың басында “эсперанто” тілі көпшіліктің қолдауына ие бола бастады. Алайда ол тілдің де қазір ешкімге керек болмай қалғанын өзіміз көріп отырмыз. Жасанды тілдің де, белгілі бір ұлттың тілінің де әлемдік үстемдік құрғанына басқа бір ұлт ешқашан мүдделі болмайды.

… Ұлы Гете өзінің ана тілі – неміс тілінің мүшкіл халі туралы 1817 жылы былай деп жазды: «Германия … в своем научном и дипломатическом обиходе изъясняться на чужих языках, а посему не имела возможности совершенствовать свой совственный. Даже говоря о давно знакомых предметах, мы все чаще прибегали к иностранным словам и оборотам, … так что в конце концов немцы нигде не чувствовали себя дома и всего менее – у себя на Родине» (В.Гете. Собр. Сочин. 3 том. 218-стр.).

Орыстың тілі де – 150 жылдай француз тілінің астында жаншылып жатып, күлден түрегелген тіл. XVIIІ-XІX ғасырларда өздерінің ұлттық тіліне көлеңке түсіргені үшін орыс классиктері мен ғалымдары француз тілін де, оның әдебиетін де жек көрді. Оған небір теріс теңеулерді таңып бақты. “Лихорадочный, ... французский романтизм.., … увлекся ли кто-нибудь из наших талантливых писателей этими неестественными, … так называемой, бог знает почему, юной, но в самом-то деле той же дряхлой, но только на новый лад, французской литературы…” деп ызалана сөйледі В.Г.Белинский («Гамлет – драма Шекспира». 3-стр.).

Өзінің ғылыми еңбектерінің біразын латын тілінде жазған М.Ломоносов орыс тіліне қатер төнген кезде, химиясы мен физикасын ысырып қоя тұрып, орыс грамматикасын жазуға кірісті.

… Әлемдік тіл білімі ғалымдарының дәлелдеуі бойынша тіл өзінің кішілігінен өлмейді, қандай ірі тіл болса да, егер ол қолдануға қолайсыз, көріксіз әрі үйренуі қиын болса, алдымен сол тіл өледі. Ұлттық тілдің беделіне де тікелей байланысты. Ал халықаралық деңгейдегі ондай бедел біздің мемлекетте бар. Біз тілімізді жолға қоюда осыны пайдалануымыз қажет.
Оңайгүл Тұржан,

ақын.
* * *
… Мемлекеттік қызметте болып, мемлекеттік тілді білмеу немесе білгісі келмеу – міне, бұл келіспейтін келеңсіздік.

Бекет Тұрғараев,

Қазақстан Республикасының құрметті заңгері .
Бүгінгінің сөзі
Ешкім де орыс тілінің маңызын жоққа шығармас. Бірақ бар болмысты орыс тілімен байланыстыру, сол үшін де өз ана тіліңді мансұқ ету ешқандай интернационализммен қабыспайды, ал енді соның бәрін біле тұра, «ата-анамыз солай тәрбиелеген соң қайтесің» деп, қазақ тілін үйренуге еш талпыныс танытпау, бұл аз дегендей «түсінісуге қиын болады» немесе «қазақ тілінде оқығандарды көріп жүрміз ғой» деп, балаларын орыс не ағылшын мектептеріне беру барып тұрған кері кетушілік болса керек. Өз ұлтының тілін білмеу дегеніміз – рухани мүгедектік, бейшаралық.
Тельман Нұрман,

ұстаз.
* * *
… Болашақта Қазақстан қос тілді мемлекет бола алмайды. Қазақстанда тұрып жатқан ұлт өкілдері өз тілдерін білсін, білім алсын, дамытсын. Алайда мемлекеттік тіл – қазақ тілі. Біз оны үйренуіміз керек.

Владимир Козлов,

«Алға, ДВК» халықтық партиясы» қоғамдық ұйымы

саяси кеңесі президиумының мүшесі.
* * *
Ана тіліне тіл тигізбе, киесі ұрар.
* * *

Ана тілің – көзің мен жаның.


Әділбек Жақып,

Мәдениет қайраткері.
* * *
Ұлт рухын сақтау – сол ұлттың абыройлы парызы. Рухын сақтаған ел өміршең болады. Ұлт та, ұлттың рухы да ең әуелі тіл арқылы танылады. Тілін сақтай алған ел өзін, өзінің ертеңі мен болашағын қамтамасыз ете алады.
* * *
Тіл намысы – ұлт намысы, тіл тағдыры – халық тағдыры.
Фаузия Оразбаева,

педагогика ғылымдарының докторы.
* * *
Тілімді өгейсітпеймін десең, өз тіліңде сөйле.
* * *
Тіліңді біліміңе қазық ет,

Білімді өміріңе азық ет.


* * *
Ана тілің тұрғанда,

Қорғанба, дос, қорғанба.

Сен де адамның бірісің,

Ана тілің болғанда.


* * *
Қазақ ұлы болмаса,

Абай қалай ұлы болған.

Сол Абайдың өзі де,

Тілінің құлы болған.


Жеңіс Сайлауұлы,

Алматы облысы.
Ойлы оқиға
Лебяжіде (Павлодар облысы – Д.Д.) мектепке әскери дайындық сабағын жүргізуші едім ғой. Бір күні аудандық комиссариатқа келдім. Сабаққа керекті автомат жарағын пайдалану үшін рұқсат қағаз керек болды. Екі жас жігіт отыр екен. Бірі – майор. Өздері орысша сәлемдескен соң, мен де орысшалап керекті қағазымды сұрадым. Екеудің бірі өзара сөйлескен болып: «Көккөзді түстен кейін кел» деп қоя берсеңші, қайтесің» деді. Жанындағысы мақұлдады. Шыдамадым: «Әй, жігіттер, сол қағазды менің көзімнің көктігіне бола түстен кейінге қалдырып отырсыңдар ма?» дедім.

Екеуі орындарынан ұшып тұрды. «Ойбай?! Ағатай?! Сіз қазақша білетін бе едіңіз?» «Дәл сендер ғұрлы білемін!»

Қазақшаны любой қазақтан кем сөйлемеймін...
Василий Николаевич Илющенко,

зейнеткер

(«Ана тілі», 25.05.00).



жүктеу 0,93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет
рсетілетін қызмет
халықаралық қаржы
Астана халықаралық
қызмет регламенті
бекіту туралы
туралы ережені
орталығы туралы
субсидиялау мемлекеттік
кеңес туралы
ніндегі кеңес
орталығын басқару
қаржы орталығын
қаржы орталығы
құрамын бекіту
неркәсіптік кешен
міндетті құпия
болуына ерікті
тексерілу мемлекеттік
медициналық тексерілу
құпия медициналық
ерікті анонимді
Бастауыш тәлім
қатысуға жолдамалар
қызметшілері арасындағы
академиялық демалыс
алушыларға академиялық
білім алушыларға
ұйымдарында білім
туралы хабарландыру
конкурс туралы
мемлекеттік қызметшілері
мемлекеттік әкімшілік
органдардың мемлекеттік
мемлекеттік органдардың
барлық мемлекеттік
арналған барлық
орналасуға арналған
лауазымына орналасуға
әкімшілік лауазымына
инфекцияның болуына
жәрдемдесудің белсенді
шараларына қатысуға
саласындағы дайындаушы
ленген қосылған
шегінде бюджетке
салығы шегінде
есептелген қосылған
ұйымдарға есептелген
дайындаушы ұйымдарға
кешен саласындағы
сомасын субсидиялау