The National Academy of Education named after I. Altynsarin Астана

82 
 
3. Тақырыптық жоспар 
 
Төменде  оқытудың  кейс-технологияларын  пайдаланып,  биология  мен 
экология  бойынша  кіріктірілген  тақырыптарға  арналған  факультатив 
сабақтардың үлгі тақырыптық жоспары ұсынылады.  
1-
тақырып. Экология ғылым ретінде. 
2-
тақырып. Биотикалық экологиялық факторлардың адамға әсері.  
3-
тақырып. Жануарлар әлемінің құлдырауы.  
4-
тақырып. Ауыз су проблемасы.  
5-
тақырып.  Жастардың  темекі  эпидемиясының  деңгейі  –  ұлт  денсаулығы 
үшін күрестің маңызды аспекті.  
6-
тақырып. Радиациялық экология 
 
1-
тақырып. Экология ғылым ретінде 
 
1.1-
тапсырма:  «Мына  ғалымдар  экологияның  дамуына  қандай  үлес 
қосты?» деген сұраққа жауап бере отырып, кестені толтырыңдар 
 
Ғалымдар 
Ғалымдардың қосқан үлестері 
Аристотель  
 
Теофраст Эрезийский  
 
Авиценна  
 
А. Цезальпин (1519 - 1603), Д. Рей 
(1623 - 
1705), Ж. Турнефор  
 
М.В. Ломоносов (1711 - 1765),  
ғалым-агроном А.Г. Болотов (1738 - 
1833) 
және басқалар  
 
Ж. Бюффон  
 
Ж.Б. Ламарк  
 
А. Гумбольдт  
 
Э.А. Эверсман  
 
Ч. Дарвин  
 
Э. Геккель  
 
К. Мебиус  
 
В.В. Докучаев  
 
В.И. Вернадский  
 
Ч. Элтон  
 
А. Тенсли  
 
В. Сукачев  
 
 
1.1-
тапсырмаға арналған тірек материал. 
Экология пәні. 
1866 
жылы «Ағзалардың жалпы морфологиясы» кітабында неміс биологы 
Эрнст Геккель «ойкос» – үй, баспана және «логос» – ілім деген екі грек сөзінен 
құрастырылған «экология» терминін алғаш ұсынған.  

83 
 
«
Экология»  терминінің  мазмұнын  әртүрлі  түсіндіру  жағдайлары 
байқалады.  Бірақ  қандай  жағдайда  болса  да,  экологияның  барлық  заманауи 
бағыттарының  негізінде  биоэкологияның  іргелі  идеялары  жатыр.  Экология  – 
мынадай сұрақтарға жауаптар іздейтін ғылым: 
− 
Табиғатта қандай ағзалар тіршілік етеді? 
− 
Өз тіршіліктерін қолдау үшін қажетті ресурстарды олар қайдан алады?  
− 
Бұл  ағзалар  бірі  мен  бірі  және  оларды  қоршаған  ортамен  қалай  өзара 
әрекеттеседі?  
− 
Уақыт өткен сайын теңізбен немесе мұхитпен қандай өзгерістер болуы 
мүмкін?  
Заманауи  экологияның  бөлімдері  мен  бағыттары  көп.  Ол  тірі  ағзаларды 
олардың  өз  «үйлерінде»  немесе  ағзаға  әсер  ететін  тірі  де,  жансыз  да  барлық 
сыртқы жағдайлар мен факторларды қамтитын «қоршаған ортада» зерделейді. 
Басқа сөздермен айтқанда, экология – бұл ағзалардың өзара және тіршілік ету 
ортасымен  өзара  ықпалдасуын  зерделейтін  ғылым.  Бұл  анықтамадағы  негізгі 
сөз «өзара ықпалдасу» болып табылады.  
Ғалымдар орман, шөл дала, өзендер, дала, көлдер, мұхиттар сияқты әртүрлі 
экожүйелерді зерттей отырып, дәл осындай өзара ықпалдасуды зерделейді.  
Экология міндеттері:  
− 
әртүрлі  деңгейдегі  ұйымдар  мен  ортаның  биологиялық  объектілері 
арасындағы екіжақты байланыстарды зерделеу;  
− 
ортаға бейімделу маханизмдерін зерделеу;  
− 
экожүйелердің тұрақтылығы механизмдерін зерделеу;  
− 
биоәртүрлілікті қолдау механизмдерін зерделеу;  
− 
өнімділік процестерін зерттеу;  
− 
экологиялық жүйелер мен процестерді модельдеу;  
− 
адамзат қоғамы мен табиғаттың өзара ықпалдасу заңдарын зерделеу, осы 
өзара ықпалдасуды болжау және оңтайландыру және т.б.  
Экологиялық зерттеу әдістері: 
− 
бақылау және сипаттау әдісі (сипаттау және жинақталған экологиялық 
фактілерді қамтиды); 
− 
салыстырмалы  әдіс  (зерделенетін  объектілердің  ұқсастығы  мен 
ерекшеліктерін талдау негізінде әзірленген); 
− 
тарихи әдіс (зерделенетін объектінің даму кезеңдерін зерделейді); 
− 
эксперимент  әдісі  (экологиялық  процестерді  белгілі  жағдайларда 
зерделеуге мүмкіндік береді); 
− 
модельдеу  әдісі  (қарапайым  модельдерді  пайдаланып,  экологиялық 
проблемалардың  салдары  туралы  экологиялық  болжамдар  жасауға  мүмкіндік 
береді).  
Экологияның  басқа  ғылымдармен  байланысы.  Экология  ғылымы 
математикамен,  физикамен,  химиямен  байланысты.  Жаратылыстану 
(биологиямен,  географиямен,  геологиямен,  топырақтанумен),  қоғамдық 
(экономикамен, құқықпен, әлеуметтанумен, педагогикамен), қолданбалы (ауыл 

84 
 
шаруашылығымен,  биотехнологиямен,  өсімдіктанумен)  ғылымдарымен  тығыз 
байланысты.  
Экологияның  маңызы.  Экологиялық  ғылым  әртүрлі  салаларда:  ауыл, 
орман  және  балық  аулау  шаруашылығында,  экономикада,  медицинада, 
әлеуметтануда және т.б. пайдаланылады. Экологияның жетістіктері жергілікті, 
өңірлік,  жаһандық  деңгейдегі  заманауи  проблемаларды  шешу  үшін 
пайдаланылады.  
Экологиялық ғылымның тарихи даму кезеңдері. 
Экологияның даму тарихы үш кезеңнен тұрады.  
Бірінші  кезең  –  экологияның  ғылым  ретінде  пайда  болуы  мен  құрылуы 
(
алыс ежелден XIX ғасырдың ортасына дейін).  
Екінші  кезең  –  экологияның  дербес  білім  саласы  болып  ресімделуі  (XIX 
ғасырдың ортасынан бастап XX ғасырдың ортасына дейін).  
Үшінші кезең – экологияның пәнаралық ғылымға айналуы (XX ғасырдың 
ортасынан бастап қазіргі уақытқа дейін).  
Бірінші  кезең  –  экологиялық  ғылымның  құрылуы.  Бұл  кезеңде  тірі 
ағзалардың  олардың  тіршілік  ортасымен  өзара  байланысы  туралы  деректер 
жинақталды. Бұл кезең ең ұзақ болып табылды.  
Ежелгі  грек  ғалымдарының  еңбектерінде  қоршаған  орта  туралы 
жинақталған экологиялық білімдер көрсетіледі. Аристотель (б.э.дейінгі 384-322 
жылдары)  500-ден  астам  жануарлар  түріне  сипаттама  берді  және  оларды 
тіршілік  етуі  мен  сұраныстарының  сипаты  бойынша  жіктеді.  Оның 
еңбектерінде  құстардың  ұшып  келуі,  балықтардың  өрісі  мен  ұзақ  ұйқысы, 
жануарлардың құрылысшы әрекеті туралы мәліметтер кездеседі. Аристотельдің 
шәкірті  Теофраст  Эрезийский  (б.э.  дейінгі  372-287  жылдары)  өсімдіктердің 
әртүрлі  орта  жағдайларындағы  ерекшеліктерін  сипаттады.  Теофрастың  пікірі 
бойынша,  өсімдіктердің  өсуі  мен  дамуы  таопырақ  пен  климаттың  типіне 
байланысты  болады.  Ол  алғаш  болып  өсімдіктерді  ағаштар,  бұталар,  шала 
бұталар,  шөптер  сияқты  негізгі  тіршілік  нысандарына  бөлуді  ұсынды.  Ежелгі 
грек  дәрігері  Гиппократ  (б.э.  дейінгі  460-377  жылдары)  орта  факторларының 
адамның денсаулығына әсерін сипаттады.  
Қайта өркендеу дәуіріндегі ұлы географиялық жаңалықтар жаратылыстану 
ғылымдары мен экологияның одан әрі дамуына түрткі болды. Осы кезеңде тірі 
ағзалардың  әртүрлілігі,  олардың  таралуы,  сол  немесе  өзге  орта  жағдайында 
тіршілік  ететін  өсімдіктер  мен  жануарлар  құрылысының  ерекшеліктерін 
анықтау туралы нақты материалды жинақтау мен суреттеу орын алды.  
XVIII  ғасырдың  соңында  биогеография  жылдам  қарқынмен  дамыды,  бұл 
да экологиялық ғылымның одан әрі дамуына ықпал етті.  
А.  Гумбольдт  (1769-1859)  өсімдіктер  экологиясының  негізін  қалаушы 
ғалым  болып  есептеледі,  ол  Орталық  және  Оңтүстік  Америкада  жүргізген 
өзінің  көпжылдық  бақылауларының  нәтижесінде  климаттың,  ең  алдымен, 
температуралық  фактордың  өсімдіктердің  таралуына  әсерін  көрсетті.  1807 
жылы  А.  Гумбольдт  өсімдіктердің  изосызықтары  туралы идеяны  айтты, оның 
мәні  ұқсас  географиялық  жағдайларда  әртүрлі  таксономиялық  топтардағы