170
сарапқа түскені мəлім. Басшы, жетекші т.т. дегендерден
гөрі «көсем» сөзінің дөп түскені соншама, қазір мұның
тағы басқа нұсқасы бар ма екен деп бас қатырып жатпай-
мыз. Осыған қарағанда, халықтың ауыз əдебиеті мен фоль-
клорында терминдік өріс тілеп тұрған қаншама сөздер
барын əсте естен шығармауға тиіспіз.
Мұның бəрі тіліміздің сөзжасам заңдылықтарын дұрыс
қолданудың нəтижесінде пайда болып отыр. Əсіресе, ба-
йырғы сөздерімізді, диалектілерді терминдендіру нəтиже-
сінде тіліміздің қоғамдық қызметі күшейе түскен тəрізді.
Ендеше, терминжасам ісінде мəністік (семантикалық)
тəсілдің мүмкіндігі мол екенін, оның термин қалыптасты-
рудағы активтілігін баса айтқанымыз жөн.
Бұл тəсіл, əсіресе, ғылым тілі үшін өте пайдалы, мұны
іске қосу арқылы осы тəсілмен термин жасаудың бар
мүмкіндігі, ең басты талабы қанағаттандырылады. Бір
қызығы, осы тəсіл арқылы терминденген сөздер өзінің
бастапқы мағынасынан ада-күде күдер үзіп кетпейді. Олар-
дың терминдік сапада жұмсалмайтын мағынасы да тілдің
басқа бір қабатында, арналарында қолданыла береді. Яғни
бұлар көп мағыналы болса, сол көп мағыналылығынан, тар
не кең мағыналы қалыпта болса, сол кең не тар мағынасы-
нан мүлде аулақтанбайды. Тілдің қолданыс ыңғайы қай
сөздің болсын бар ішкі мəн-мазмұнын сарқа пайдалануға
мүмкіндік жасап отырады. Мысалы, өркен сөзін алайық.
Бұл қауын пəлегінің өркен жаюы деген ұғымды білдіретін
сөз. Сонымен бірге бұл кейінгі өркен, жас қауым, болашақ
ұрпақ деген мағына арқалаған термин. Сондай-ақ күрес,
жарыс, Отан т.б. сөздер жайында да осыны айтуға болады.
Негізінен, семантикалық тəсіл терминологиялық жүйені
жасаудың алғашқы кезеңіне тəн. Неге десеңіз, ғылым мен
техниканың қанат жайған қазіргі жағдайда терминжасамның
басқа сөз тіркесін, сөз біріктіру, қосымшалы түрлері белең
ала бастағанын дəлелдейтін дерек көп. Соған қарамастан,
171
семантикалық тəсіл өзінің термин жасаудағы өнімділік
қасиетінен сəл де болса тежеле түскен тəрізді.
Есте тұтарлық тағы бір мынадай жайт бар. Термин-
жасамның алғашқы кезеңінде жалпы əдеби тіл құрамын-
дағы сөздер мен терминдердің аражігі айқын аңғарыла
бермейтін. Бұл терминдердің кəдімгі сөздерден онша алшақ
кете алмай жатқандығын танытатын құбылыс еді. Ал қазіргі
кезеңге жақындаған сайын терминдердің терминдік қасиеті
барынша айқындалып, олардың қатары молайып, құрамы
мен құрылысы жетілдіріле түскенін байқаймыз. Мұны біз,
əсіресе, қоғамдық ғылымдар, жалпы ғылым мен техника
терминологиясының қалыптасу барысынан аңғарамыз.
Терминжасамның семантикалық тəсілі жалпы əдеби
тілдің семантикалық сөзжасам тəсілінен едəуір ерекшеле-
нетінін есте тұтқан жөн. Ол қандай ерекшелік? Жалпы
əдеби тілдегі бұл процесс ұзақ мерзімнің, яғни эволюциялық
дамудың салдарын танытады, ал терминжасамдағы се-
мантикалық тəсіл керісінше тіл дамуындағы өзгеше бір
даму екпінінің нəтижесі ретінде туған. Терминологиялық
сөзжасам тілдің даму заңдылығына тəн ұзақ мерзімді
күтіп жатпай-ақ, байырғы сөздерді жедел қарқынмен ар-
найы мақсатқа бейімдеп, терминдендіруге шұғыл түрде
мүмкіндік жасады. Соның нəтижесінде терминге айналған
əлгі сөздердің семантикалық жағынан ғана өзгеріске
түсіп қоймай, грамматикалық жəне лексикалық пішінінде
құбылтып алады.
Сонымен, семантикалық тəсіл терминжасамның негізгі
тəсілдерінің бірі ретінде терминологиялық лексика қаба-
тының толыға, байи түсуіне үлкен септік жасайтын негізгі
амалдың бірі болып табылады. Мұның тағы бір атап
айтылуға тиісті ерекшелігі – сол арқылы жасалған термин-
дер терминжасамның өзге амалдарына қарағанда əрі қысқа,
əрі нұсқа болып шығатыны. Сондықтан да терминжасам
процесінде бұл тəсілді сарқа пайдаланып отыру қажет.
172
2. Терминжасамның ең басты екінші тəсілі, жоғарыда
ескерткеніміздей, бірнеше топқа бөлінеді. Мұның өзін іштей
ең басты үш бөлікке бөліп, əрқайсысын жеке-жеке тəсіл
есебінде əңгімелеуге де болады. Солай етіп жүргендер де
бар. Ол, біріншіден, морфологиялық немесе синтетикалық
(қосымша жалғау) тəсіл; екіншіден, синтаксистік немесе
аналитикалық (сөз біріктіру, қосу) тəсіл; үшіншіден, аб-
бревиациялау (сөз, буын, дыбыс қысқарту) тəсілі. Мұны
қарапайым тілмен айтсақ, қосымшалау тəсілі, біріктіру
тəсілі, қысқарту тəсілі деп алар едік. Ендігі əңгіме осы
жүйемен жалғастырылады.
а) Морфологиялық немесе синтетикалық тəсіл де-
генде əңгіме қазақ тілінің сөз жасауға, сөз түрлендіруге
қатыстырылатын қосымшаларының термин жасаудағы рөлі
жайында болмақ.
Сөзжасамның бұл тəсілі барлық тілдерде бірдей болып
көрінгенмен, қазақ тілінің сөз тудыру моделінде өзіне тəн
сыр, сипат бар. Мұны біз терминжасамға қатысы жағынан
саралап қараймыз.
Жалпы, қазақ тілінің сөзжасамға қатыстырылатын қосым-
шалары туралы əңгіме қозғалғанда, мамандар
68
-шы, -ші,
-лық, -лік, -шылық, -шілік, -ма, -ме, -ыс, -іс, -с, -ым, -ім,
-ш, -іл, -л, -қы, -кі, -у қосымшаларын өнімділер қатарына
қосып жүргенін ескеру керек.
Алайда бұл қосымшалардың терминжасамдағы өнімділігі
үнемі бір деңгейде емес екені де түсінікті болар. Терминдік
материалды сұрыптағанда, əсіресе қоғамдық ғылымдар тер-
минологиясын сарапқа салғанда, бұлардың терминжасам
процесіндегі қызметі əрбір кезеңге орай жəне ғылым мен
техниканың даму деңгейіне байланысты құбылып отыра-
тынын көреміз. Өнімсіз деу немесе өнімділігі орташалау
деп танылып келген кейбір жалғаулардың -ым, -ім, -м, -ыс,
-іс, -с, -қы, -кі, -к, -қыш, -кіш, -уыш, -уіш, -кері, -гері қоғам
68
Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология.
Достарыңызбен бөлісу: |
