164
Қазан төңкерісінен бергі жердегі қазақ əдеби тілінің
даму жолын сүзіп өткенде осындай бір тілдік өсу, өрлеудің
өзгеше сапасын байқаймыз. Жалпы, тіл, тілдің қай-
қайсысында да мүлде жаңадан жасалған сөздер көп бола
бермейді. Жаңа сөз дегенде əдетте белгілі бір сөздердің
белгілі бір мағынасының актуалдығы күшеюін неме-
се қайсыбір мағынасының жаңаруын, сөйтіп қолданыста
арнайы жаңа қызметке көшуін түсініп жүрміз. Осыған
қарағанда, жаңа сөз деген түсінікті абайлап қолдану керек
сияқты. Жаңа сөз дегеннен гөрі, сөздердің қызмет аясының
кеңеюі, мағына жылжымалылығы, жаңаша мəн жүктелуі
деу дұрысырақ па деп ойлаймыз. Міне, осы мағыналық
өзгеріс, жаңа қолданыс дегеніміздің бəрі де өздігінен
болып жататын құбылыс емес.
Бұл тəсілдің өзінің əр алуан атауы, неше қилы түрі бар.
Мəселен, оны халықтық лексиканы терминдендіру деп те,
лексика-семантикалық тəсіл деп те, жалпыға ортақ сөздер-
дің терминдік мəнге көшуі деп те, ұлттық тілдің сөздерін
жаңа сапада қолдану деп те, сөз мағынасын өзгерту деп те
атауға болады. Мəністік тəсіл шеңберіне кіретін ерекшелік,
əрине, бұл айтылғандармен ғана шектелмейді. Оның бұдан
да басқа зерттеушілер байқай алмай жүрген тағы басқа
түрлерінің болуына шəк-күмəн келтірмейміз. Біз айтып
отырған бұл түрлері қазақ тілі фактілері бойынша ғана
анықталғандары.
Қазақ тілінің сөздік құрамында қоғам, Отан, ошақ, орта,
күрес, кеш, еңбек, жарыс, мүше, ер, батыр, шешен, жоспар,
тəртіп, жоба, кеңес, мазмұн, түр, атақ, дəреже, даңқ,
бұйрық, сын, тап, мəжіліс, мəслихат, оқу, өнер, білім, ғылым,
мектеп тəрізді толып жатқан сөздердің терминдік сапаға
көшуін біз осы мəністік (семантикалық) тəсілге жатқызамыз.
Келтірілген мысалдың көбі тіліміздің байырғы лексика-
сына жатады да, біразы əбден сіңіп, төл сөздер қатарынан
орын тепкен араб, парсы кірмелері. Бұлардың терминденуі,
165
арнайы мағыналық жүк арқалап, ғылыми ұғым құралына
айналуы əр алуан ойларға жетектейді.
Қоғам сөзі о баста белгілі бір адамдар тіршілігінің уақыт-
ша бірлестігі, қауымдасуы мағынасында туған болса, бұл
сөздің осы замандағы мағыналық шеңберінде күрделі
өзгерістер болғаны мəлім. Ең алдымен, қоғам сөзі терминдік
нақты мəнге ие болды, атаулық мағынасы бұрынғыдан
əлдеқайда кеңейді. Өзгеше терминдік сапаға көшіп, əдеби
тіліміздің нормаланған, тұрақтанған элементтерінің біріне
айналған бұл сөзге «Қазақ тілі түсіндірме сөздігі» мен «Қазақ
Кеңес энциклопедиясында» мынадай анықтама беріледі:
«1. Тарихи дамудың белгілі бір кезеңіндегі адамдардың
материалдық игіліктерді өндіру тəсілімен өндірістік қа-
тынастарына негізделген қарым-қатынасының жалпы
жиыны.
2. Өндірістік қатынастар негізінде қауымдасқан адам-
дардың бірлігі, жиынтығы.
3. Ынтымақтас, ниеттес адамдардың ортақтасқан қауымы.
4. Əлеуметтік топ, орта, бір ағымдағы жұртшылық.
5. Шығармашылық одақ, ерікті бірлестік, ұйым» (ҚТТС.
Алматы, 1982, 6-т.). «Адамдардың материалдық жəне рухани
өмірін диалектикалық бірлікте, өзара байланыста көрсететін
философиялық ғылыми категория» (ҚСЭ. Алматы, 1975).
Семантикалық тəсіл арқылы терминдік сапаға көшкен
бұл саяси терминнің қолданыстағы өзгеше өрісін жете
түсіну үшін осы сөз арқылы туындаған көптеген ғылыми
терминдерді саралап шығу керек.
Осы сөздің қатысуымен жасалған терминологиялық
ұғымдардың əлі де толық емес түрлері мыналар: Қоғамдық
ғылымдар академиясы, қоғамдық айыптаушы, қоғамдық
еңбек, қоғамдық еңбекті ұйымдастырушы, қоғамдық
жиынтық өнім, қоғамдық заңдылық, қоғамдық ин-
спектор, қоғамдық интернат, қоғамдық капитал,
қоғамдық қатынастар, Қоғамдық қауіпсіздік комитеті,
қоғамдық қорғаушы, қоғамдық құрылыстар, Қоғамдық
166
құтқару комитеті, қоғамдық меншік, қоғамдық өндіріс,
қоғамдық өнім, қоғамдық пікір, қоғамдық сана, қоғамдық
тамақтандыру, қоғамдық тұтыну қорлары, қоғамдық
тұтыну құны, қоғамдық ұйымдар, қоғамдық шарт, қоғам-
дық экономикалық талдау бюросы, қоғамдық экономика-
лық формация, қоғамдық материалдық-техникалық база,
қоғамдық саяси ұйым, қоғамның таза табысы, антого-
нистік қоғам, буржуазиялық қоғам, коммунистік қоғам,
социалистік қоғам, феодалдық қоғам т.б.
Сонда «қоғам» атты бір ғана сөздің терминденуі ар-
қылы əлденеше терминдік тіркес қатары пайда болғанын
көреміз. Бұдан шығатын түйін: қайсыбір сөздерді семан-
тикалық тəсіл арқылы терминге айналдыру өзге де термин-
дік ұғымдар қатарының жасалып, молая түсуіне мүмкіндік
ашады деген сөз.
Немесе «Отан», «орта», «отар», «ошақ» сөздерінің
семантикалық қозғалысын алалық.
Отанның о бастағы мағынасы біреудің туған үйі,
шаңырақ немесе ары барғанда туған ауылы дегенді ғана
білдіретін. Мысалы: Күнзия бір үйдің кенжесі еді, бір
отанның еркесі еді» (З. Шүкіров). Бұл жолдасы адам болып,
бір отанға иелік етіп отыр (О. Сəрсенбаев) дегендердегі
отанның сол əу бастағы отбасы, ошақ қасындық ұғымын
білдіреді.
Ал егер «Отанымыздың астанасы Мəскеуде болған қазақ
көркемөнері мен əдебиетінің екінші он күндігі жоғары
дəрежеде өтті» (Ғ. Мүсірепов) десек, біз туған ел, өскен жер,
атамекен тəрізді ұлы ұғымдарды қамтимыз. Осы соңғы
мағыналық қызмет осылайша терминдендіре қолданудың
нəтижесінде пайда болды. Бұл сөздің мағынасының ұлға-
йып, қоғамдық-саяси термин сөз ретінде қолданылуына
əсер еткен нəрсе «Родина» деген орыс сөзіне балама
іздеуден, соны аударудың əрекетіне байланысты деп біле-
міз. Сөздердің мəністік (семантикалық) өрісін дұрыс бағ-
дарлап, олардың потенциалдық мүмкіндігін дəл сезініп
Достарыңызбен бөлісу: |
