Терминологиясы

167
отырған  маман  тіл  байытудың  осы  тектес  жолдарын 
ашып  отырады.  Қазір  бұл  тəсіл  арқылы  пайда  болған  сөз 
халқымыздың ең қасиетті ұғымын арқалап тұрған терминге 
айналды. 
Отан  сөзінің  қатысуымен  бұдан  басқа  да  бір  топ  тер-
мин  сөздер  жүйесі  жасалды  (отандас,  отандық  ғылым, 
отаншылдық сезім т.т.) «Орта», «ошақ» сөздерінің де тер-
минге  айналуынан  сөзге  саналы  түрде  ықпал  жасап,  оны 
белгілі  бір  мақсатқа  орай  бағыттаудың  əсерін  көреміз. 
Мəселен,  орта  дегенде  қазақ  бір  нəрсенің  ортасы,  екі-үш 
адам  ортасы  немесе  белгілі  бір  мөлшерге  жетпеген,  тол-
маған  деген  ұғымдарды  түсініп  келген  болатын.  Қоғам 
дамуының  ерекшелігіне  орай  «среда»  деген  орыс  сөзіне 
толық балама бола алатын атау іздеу керек болды. Осының 
нəтижесінде  «орта»  сөзі  адамның  туып,  өскен,  жұмыс 
істеген  жері,  қоршаған  қауымы  деген  нақты  да  үлкен 
ұғымды білдіретін терминдік мəнге көшті. 
Ал  үстіне  қазан  асылу  үшін  шеңберленген  үш  аяқты 
темір  немесе  жерден  қазылған  шұңқыр  деген  нақты  мағы-
насы  бар,  үй  іші,  отбасы  дейтін  ауыспалы  мағынасы  бар 
«ошақ»  сөзі  əу  баста  кейбір  түркологтардың
67
  жорамалы 
бойынша от жақ деген сөзден туындап, тіпті орыс тіліне де 
осы  «очаг» – түрінде  еніп  кеткен  екен.  Бұл  сөздің  тер-
минденуіне  де  орыс  тіліне  енген  «очаг»  сөзінің  кері  əсері 
тиген бе деп ойлаймыз. Өйткені очаг культуры, очаг болез-
ни,  очаговое  явление  т.т.  терминдік  ұғымдар – бұл  сөздің 
қоғамдық  қызметін  кеңейте  түсті.  Сөйтіп,  біз  бұны  да 
арнайы  мағына  арқалаған  терминдік  атауға  айналдырып 
алдық. 
Сондай-ақ «еңбек» сөзінің бір кездегі мағынасы бүгінгі-
ден  мүлде  бөлек  болатын.  Қазақ  көбіне-көп  зейнетінен 
бейнеті,  рақатынан  азабы  көп  жан  қинау  мен  күн  кешуді 
еңбек деп түсінетін. Бұл сөздің əлгіндей ауыр мəнінен ары-
67
 Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. Алматы, 1986. 155-б.

168
луы оған терминдік мағына телінуден. Ол социалистік еңбек 
мағынасында рақат табатын атақ, даңққа жеткізетін ең абы-
ройлы кəсіп деген жаңаша мəнге ие болды.
«Жарыс»  сөзінің  жағдайы  да  осыған  ұқсас.  Мұның 
халық  түсінігіндегі  байырғы  мағынасы  ат  жарыс,  жаяу 
жүгіріс дегенді меңзейтін болса, кейін осыған қоса барлық 
еңбек адамдарының атқа мінбей-ақ, жаяу жүгірмей-ақ, тірлік, 
жұмысты  жандандыру  арқылы  өзара  жолдастық  бəсекеге 
түсу  тəрізді  мағыналық  сапаға  көшті.  Міне,  содан  барып 
күнделікті тіршілікте социалистік еңбек, социалистік жарыс 
деген  сөздер  терминдік  тіркес  ретінде  əдеби  қалыптасып, 
сіңіп кетті. 
«Күрес»  сөзінің  терминге  айналу  тарихынан  да  біз 
осы  жоғарыдағы  сөздер  басындағыдай  мағыналық  өрісті 
байқаймыз. Екі адамның, екі балуанның белдесуін, күш сы-
насуын  ғана  білдіретін  бұл  ұғымның  саяси  терминге  айна-
луы жұмысшы табының іс-əрекетімен тікелей байланысты. 
Сөйтіп, ауызекі сөйлеуде екі адамның белдесуін ғана сипат-
тайтын бұл сөз революциялық қозғалыс құралына айналды, 
саяси  күрес  дейтін  термин  дəрежесіне  көтерілді  деп  айта 
аламыз. 
«Кеш» сөзі тəуліктің бір мезгілі екені түсінікті. Ма-ғына 
жаңарту, арнайы қызмет жүктеу, яғни мəністік (семантикалық) 
тəсіл арқылы терминдендіру арқылы осы сөздің басында да 
сапалық өзгеріс пайда болды. Бұл енді əшейін күннің батуы 
немесе кешкілікті уақыт қана емес, сонымен бірге қоғамдық 
іс-əрекеттің бір түрін əйгілейтін (əдеби кеш, өнер кеші т.т.) 
қуатты  терминге  айналды.  Біз  енді  қауымдық,  тəрбиелік 
мəні бар тақырыптық жиындардың біразын жоғарыдағыдай 
«кеш» деп атайтын болдық.
Сондай-ақ, жоба, жоспар сөздерінің табиғатынан да біз 
осындай  жаңа  мағыналық  өзгерістің  болғанын  байқаймыз. 
Бұлардың  о  бастағы  мəні,  əрине,  бұрынғысынан  əлдеқайда 
кеңейіп,  күнделікті  сөз  жасау  ісімізде  жиі  қолданылатын 

169
қоғамдық  ғылымдар  терминіне  айналды.  Бұрын,  мəселен, 
жоба  сөзі  бір  нəрсенің  түрі,  түсі,  пішіні,  кескіні  дегенді 
меңзейтін  болса,  қазір  проект  деген  орыс  терминінің  ма-
ғынасын  толық  беретін  күйге  көшті.  Мысалы,  мына  сөй-
лемге  назар  аударалық.  Еревандағы  Таманияның  жобасы 
бойынша жасалған Ленин алаңында, Үкімет үйі, опера жəне 
балет театры т.с.с. бірнеше сəнді үйлер орналасқан (І. Ома-
ров, «Серпін»).
Ал  əуелде  жеке  адамның  іс-əрекетінде  өте  сирек  кезде-
сетін  жоспар  сөзі  план  терминінің  баламасы  ретінде  пайда 
болып, тілімізде əбден орнығып алды. Қазір қоғам өмірінің 
қай  саласында  да  бұл  сөздің  қатынаспайтын  жері  жоқ. 
Жоспар  өміріміздің  жарқын  бір  белгісін  білдіретін  қуатты 
сөздің  біріне  айналды.  Социалистік  өмірдің  бүкіл  мəні 
жоспарлы жұмысқа байланысты өрбіп отырған заманда бұл 
терминнің семантикасындағы мағыналық өзгерісі мен өрісі 
дөп аршылып, пайдаланылған деп білеміз.
Терминологиялық  сапаға  көшкен  көптеген  сөздерді  са-
ралай  отырып,  олардың  қатарында  ауыз  əдебиеті  үлгіле-
рінен  де  алынған  материал  аз  емес  екенін  байқаймыз. 
Əсіресе,  халық  тұрмысына,  айналысқан  кəсібіне,  қоршаған 
ортасына байланысты сөздер, неше алуан өсімдік атаулары 
термин  жасаудың  бай  көзі  болып  саналады.  Термин  жасау 
тіпті  де  оңай  шаруа  емес.  Неше  алуан  жарыспалы  сөздер 
арасынан  оның  біріне  ғана  тоқтау  немесе  терминденуге 
лайықты  сөздің  бастапқы  мағынасын  өзгертіп,  кеңейтіп  не 
тарылтып алу үшін талғам керек. 
Осы  тұрғыдан  алып  қарағанда,  қазақ  тіліндегі  «көсем» 
(вождь)  сөзінің  терминдену  тарихы  тіпті  қызық.  Бір 
қарағанда, бұл сөздің қазіргідей ұлы сапаға көшуге ыңғайы 
болмаған да сияқты. Қазақ «сөйлей-сөйлей шешен боласың, 
көре-көре  көсем  боласың»  дей  отырып,  көсем  ешкі,  көсем 
ат, тіпті көсем ағаш деген ұғымдарды да кеңінен қолданған 
ғой.  Ал  «вождь»  терминінің  мəнін  берерлік  талай  сөз