44
ХАБАРШЫ
Терминологиялық
дай ғалымдарымыз: – Халықаралық терминдерді аударуға болмайды, оларды
сол қалпында алу керек, – деп өре түрегеледі. Неге аударуға болмайды? Қай
жылы, қай қалада, қай халықаралық кеңесте дүние жүзі халықтары жиналып,
ұсынылған шартқа келісіп, қолдарын қойып, халықаралық терминдердің тізімін
бекітті? – деген сұраққа ешкім жартымды жауап бере алмайды.
Халықаралық терминдер дегеніміз – сайып келгенде, латын, грек сөздері.
Оларды «аударуға болмайды» деп жүргендер – негізінен еуропалықтар. Оларды
түсінуге болады. Өйткені роман тобындағы тілдердің (француз, испан, итальян
т.б.) түп төркіні – латын тілі. Ал герман тобындағы тілдердің (ағылшын, неміс,
голланд, дат, швет, норвеж т.б.) түп төркіні – грек тілі. Әрине, бұл халықтар тер-
мин жасаса, өздерінің ататілдерінде жасайтыны белгілі. Шығу тегі, түп- грек тілі.
Әрине, халықтар термин жасаса, өздерінің ататілдерінің негізінде жасайтындығы
белгілі. Шығу тегі, түп-төркіні, туыстығы, құрылымы жағынан бұл тілдер бір-
біріне өте жақын. Ал бұлардың ешқандай жақындығы да, туыстығы да жоқ, үш
қайнаса сорпасы қосылмайтын қазақ тіліне не жорық, не сор?! Егер халықаралық
терминдерді аударуға болмайды десек, онда академик В.В.Виноградов айтқан
100 мың интернационалдық сөздердің бәрін сол күйінде алып, сол күйінде
жазуымызға тура келеді (ол кісінің айтуынша, екінші дүниежүзілік соғысқа
дейін орыс тіліне 100 мың интернационалдық сөздер еніпті. Ал одан бері қанша
уақыт өтті? Қазіргі кезде орыс тілінде қанша интерсөздер бар екендігін осыған
қарап-ақ есептеп беруге болады). Сонда бұлар кімнің сөзі, кімнің сөздік қоры
болады? Ойланып көрелікші!
Қазақша термин жасаудың үшінші тәсілі – шет жұрттық сөздерді қазақ тілінің
дыбыстау заңдылығына сәйкес қазақша айтып, сол айтылған күйінде қазақша
жазу. Мен біраздан бері термин деп емес, термін деп, екінші буындағы орыстың
И дыбысының орнына қазақтың І дыбысын қойып, қолданып келемін. Дәл осы
сияқты, қазіргі кезде артист, театр, спектакль, концерт, магистр, медаль, рельс,
цемент т.б. деп орысша қолданып жүрген сөздерді әртіс, тыйатр, іспектакіл,
кәнсерт, мәгійстір, медәл, реліс, семент деп қазақша қолдануға әбден болады.
Сонда алдыңғылар орыс тілінің, соңғылар қазақ тілінің сөздері болып, тіліміз
біраз сөздерге болса да байып қалған болар еді. «Орыстың ботинки, бревно,
кровать, конфета, сомовар деген сөздерін қазақтардың бәтіңке, бөрене, кереует,
кәмпит, самауыр деуі, болмаса қазақтың қазына, қымыз, тауар, теңге, тобылғы,
ошақ деген сөздерін казна, кумыс, товар, деньги, товалга, очак деуі екі халықтың
да ата-бабалары ақылсыз емес екендіктерін көрсетсе керек. Біз болсақ, асылда-
рымыз қалыптастырып кеткен атбекет, жандарал, жағрапия, пәлсапа, сиез деген
сияқты біраз сөздерді қайтадан адвокат, генерал, география, философия, съезд
дегендерге ауыстырып, тілдік заңға деген таяздығымызды көрсетіп алдық. Бұл
не? Сауатсыздық па, санасыздық па?
Екеуі де. Оның үстіне бізге орыс оқуы мен орыс тәрбиесі өтіп кеткен. Соған
Ойталқы
қарап, ХХ ғасырда ардақтыларымыз айтқан «Оян, қазақ!» деген ұранды бір
ғасыр өткеннен кейін (ХХІ ғасырда) тағы да қайталағың келеді де тұрады.
Мен бұл сөздерді тегіннен-тегін айтып тұрған жоқпын. Қазақша шығып жүр-
ген газет-журналдарға қараңызшы. Оларда кездесетін блокбастер, билборд, га-
старбайтер, ди-жей, web-дизайн, web-сайт, марчендайзер, кластер, обудсмен,
суицид, шопинг, дельфийлік (ойын), оффшорлық (аймақ), электороттық (топ)
деген сияқты жат жұрттық сөздерден аяқ алып жүре алмайсыз. Тіпті бомж, проб-
ка, коттедж дегендерді қазақшалай алмай жүрміз.
Жалпы алғанда, қазақ тілінің лексикалық қорын ұлттық сөздермен байыта-
тын да, шет жұрттық сөздерді жиі қолданып, оны жұтататын да –бұқаралық
ақпарат құралдарының өкілдері. Егер олар жаңа ұғымға қазақша атау тауып,
оны қалыптастырса, ондай азаматтар тілімізді байытады. Ал егер олар ағылшын
сөзін – ағылшынша, неміс сөзін – немісше қолданып, соларын қазақ тіліне
тықпыштай берсе, ондай журналистер қазақ тілін тығырыққа тірейді.
Әрбір қазақ өзін қазақпын деп есептесе, қазақ екендігі шынында да рас болса, он-
дайлар өз саласы (мамандығы) бойынша ғылыми, ғылыми емес ұғымдарды қазақша
атаулармен атап, атап қана қоймай, ол атауды қалыптастырса (қалып тастырудың ама-
лы ол сөздерді көп қолданысқа түсіру), мемлекеттік тіл – қазақ тілі, оның терминдері
сонда ғана дамиды, сонда ғана қазақ тілінің жұлдызы жанады.
46
ХАБАРШЫ
Терминологиялық
Саян Сыдық
Аудармашы
Мекенжай сөзін қашан «тұрақ» деп береміз?
Адрес сөзінің дұрыс аудармасы тұрақ. Кеңес дәуірі кезінде адрес сөзінің ау-
дармасы, осы ұқсас, «мекенжай» болар-ау деп біреу аударып еді, сол қате күйі
әлі келе жатыр. Ал енді қызылкеңірдек болып, сен «тұрақ» автостоянка деп
тамағымызға жармаса кететіндерге айтарымыз «стоянканың» нағыз аудармасы
жай, автостоянка – автожәй, көлікжәй. Өзімізге белгілі «Абай жолы» романын-
да үңгірді паналайтын кедейге қатысты тұсында оның тұрағы деп беріледі. Со-
нымен бірге «Елім-ай» романында да Қоқандықтардың озбырлығына шыдамай
қашатын кедейдің өзін құтқарған бай қазақтарға қатысты, өзінің тұратын жерін
айтуында да «тұрағым» деп береді. Тағы басқа әңгімелерді қарасаңыз да адрес
сөзі қазақ халқында тұрақ деп беріледі.
Ал «мекенжайға» келер болсақ мекен-жай сөзі асығыс беріліп кеткен.
Бі-
ріншіден мекенжай екі сөзден құралған. Екіншіден мекен-обиталище. Қалмақ-
тардың мекені, жайлауды мекендейді, көлді мекендейді т.б барлығы дәл адресті
емес, үлкен территорияны білдіріп тұр. Биологияда қосмекенділер деген сөз бар.
Яғни суда да, құрлықта да тіршілік ететін тіршілік иелері. Жай - строения. Мы-
салы қазақтар үй-жай дейді. Сондағы үй және оның жанындағы қора, құдық,
гараж т.б. барлығы жай түсінігіне кіреді. Тұрақ дегеніміз тұрақтап қалған жер.
Екінші жиіркенішті болып кеткен, құлақ етін жеп жүрген сөз программа
сөзінің аудармасы.
Программа – программа
Өзімізге белгілі біз аударған бағдар сөзінің аудармасы – маршрут. Одан
шыққан туынды сөз бағдарлама тиісінше – маршрутизатор болуы керек. Мыса-
лы, заң – закон, одан шыққан туынды сөз заңнама – законодательство сияқты.
Программа бұл негізі неміс тілінің сөзі, оны орысшадан аударып жатырмыз де-
ген қате. Бізге шетел тілінен енген сөз ретінде сол қалпы қалуы керек.
Контроль – бақылау емес, қадағалау
Контроль сөзі ешқандай бақылау емес! Осы біздегі үлкен қате болып отыр.
Осындай сорақы шатасуды көрген емеспіз. Қадағалау – контроль (бұл сөз ежел-
гі Түрік қағанаты замынан келе жатқан сөз). КСРО кезінде асығыс аударылып
орыны шатасып кеткен. Шынымен де ұқсас сияқты. Алайда «Абай жолы» т.б.
Ойталқы
