Қазақстан Республикасының Үкіметі жанындағы
Республикалық терминологиялық комиссиясының бюллетені
ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ
ХАБАРШЫ
№1 (51)
Құрылтайшы:
Қазақстан Республикасы Мәдениет
және спорт министрлігі
Тілдерді дамыту және қоғамдық-
саяси жұмыс комитеті
ҚР Мәдениет, ақпарат және
қоғамдық келісім министрлігінде
тіркеліп, тіркеу туралы 2002
жылғы 27 мамырда №2993 – Ж
куәлігі берілген.
А.Мұхамедиұлы
Республикалық терминком төрағасы
М.Әзілханов (төраға орынбасары)
Қ.Асылов
Ғ.Мелдешов
М.Бақтиярұлы
С.Абдрахманов
М.Айымбетов
М.Ахметов
С.Әлісжан
С.Ибраим
Д.Омашұлы
Ш.Пәттеев
Б.Сағын
А.Тоқсаба
К.Юсуп
Бас редактор
Ш.Құрманбайұлы
Бас редактордың орынбасары
Қ.Әбіл
4
ХАБАРШЫ
Терминологиялық
Терминжасам жән
е терминалмасым
Шерубай Құрманбайұлы,
ҚР ҰҒАның корреспондент мүшесі,
филология ғылымдарының докторы, профессор
Ісқағаз терминдерін жасаудағы тарихи сабақтастық
Қазіргі қазақ тіліндегі ресми ісқағаздарының атаулары мен ісқағаз жүргізу
тер миндерінің жасалу жолы, қалыптасу тарихы бар. Зерттеушілер XVIII ғасыр
мен XIX ғасырдың I жартысындағы ресми қағаздардың тілінде шағатай, татар,
араб, парсы элементтері басым болғанын айтады. Академик Р.Сыздық «XIX ға-
сыр дың ІІ жартысында қазақша ресми іс қағаздардың өз алдына стилі болды, ол
бұрынғы ресми құжаттар мен ресми хат-хабарлар тілінің жалғасы ретінде та-
нылды. Бірақ едәуір өзгерісі бар» [1] – деп жазады. Басқа да әр түрлі арнаулы са-
лалар сияқты ресми ісқағаздарының атаулары мен ісқағаз жүргізу терминдерінің
де қалай жасалып, өзінің қалыптасу тарихында қандай кезеңдерден өткенін ар-
найы сөз етудің мәні зор. Қоғамдық өмірдің қай саласында қызмет етіп, қандай
кәсіп иесі болғанына қарамастан кез келген адам ісқағаздарын жазуға, толты-
руына тура келеді. Бұл саланың осындай бұқаралық сипаты да оған ерекше на-
зар аудару қажеттігін тудырады. Ісқағаз жүргізу мәселесін біз кешенді тұрғыда
қарастыруды мақсат етпейміз. Ондай зерттеулер осы саланы арнайы зертте-
ген Н.Ерғазиева, Л.Дүйсембекова сынды тіл мамандары тарапынан жүргізіліп
кандидаттық, докторлық диссертациялар қорғалды. Осы мамандар тарапынан
монографиялар мен оқу құралдары да жарық көрді. Сондықтан біз бұл мәселеге
кеңінен тоқталмай, тек терминжасам, ісқағаз жүргізу саласы терминологиясының
қалыптасуындағы тарихи сабақтастық тұрғысынан ғана назар аудармақпыз.
Жүйеленген салалық терминологияны қалыптастыруда сол саланың тер-
мин дерін белгілі бір сөз тудырушы морфемаларды немесе терминдік элемент-
терді пайдалана отырып жасау тәжірибесі бар. Мұны көптеген тілдердің тер-
мин жүйесінен көруге болады. Бізде де соңғы жылдары кейбір арнаулы сала
терминдерін бір үл гімен жасау мақсатымен белгілі бір жұрнақтарды жалғау
арқылы терминдер жа сап жүрген мамандар кездеседі. Бұл жағынан келгенде
әртүрлі арнаулы салалар да біршама өнімді жұмсалып жүрген жұрнақтардың бар
екені аңғарылады. Мәселен, кейінгі жиырма жыл көлемінде лингвистика сала-
сында
-ым/-ім моделімен жасалған айтылым, тыңдалым, жасалым, жуысым,
жұмсалым, жіктелім, қатысым, оқылым, талданым, түйісім, түрленім, үй
лесім, үндесім сын ды көптеген атаулар жасалып қолданысқа енді.Осы секілді
ісқағаздарын жүргізу саласы да өзіндік терминжасам үлгісімен ерекшелене
алады. Ал енді ісқағаздарын жүргізу саласы туралы айтқанда негізінен айқын
орныға бастаған екі терминүлгіні (терминомодель) атап көрсеткен орынды.
Олардың
біріншісі – -ма/-ме, -ба/-бе, [-па/-пе] жұрнақтары арқылы жасалған