ТәжіРибелік оҚу ҚҰРалы

43
жүргізу ерекшеліктері: 
халықаралық стандарттар және ұлттық тәжірибе
Қазақстан Республикасында балалардың қатысуымен қылмыстық және азаматтық сот ісін
жөніндегі Еуропа сотында жоғарыда аталған 
құқық үшін, мысалы, қылмыскермен жүздеспес 
үшін сексуалдық зорлықтың құрбандары үшін 
ескерту
56
 немесе сот отырысында өзінің отбасы 
мүшелеріне қарсы айғақ беруден босату туралы 
ескерту көзделген
57
.
Егер баланы сот процесінде куәгер ретінде тыңдау 
қажет болса, судья мұндай мүмкіндік беруі, қажет 
болған жағдайда, сот отырысына дейін, оған 
жағдайды таныстыру үшін балаға (ата-аналарымен 
және оның заңды немесе басқа да көмекшілерімен 
бірге) сот залында айғақтар беруіне мүмкіндік 
беруі мүмкін. Сот қызметкері (судья емес, 
өйткені мұны айыпталушы әділдік деп есептемеуі 
мүмкін) ілесуші адам ретінде болып, сот процесіне 
қатысатындар (прокурор, сот, адвокат, сарапшы-
лар және басқа да куәгерлер), олардың рөлі, сот 
залында отыратын жерлері туралы ақпаратпен 
баланы таныстыруға және баланың (немесе ата-
аналарының) сұрақтарына жауап беруге тиіс. 
Судья балаға және айыпталушыға сот процесі 
кезіндегі іс-шаралардың кестесін/тәртібін ұсынуға 
тиіс. Ол сондай-ақ, әсіресе, баланың жасын еске-
ре отырып, одан жауап алудың жоспарын жасауға 
тиіс. Құлағы естімейтін немесе тілі кеміс балаға 
судьямен сөйлесу үшін қажетті құралдар ұсыну 
қажет; сонымен бірге, балаға аудармашы қажет бо-
луы мүмкін. 
Бала мен айыпталушының қылмыстың жасалуына 
қатысты бір-біріне қарсы тұруы бала үшін зиян-
ды болуы мүмкін, сондықтан мұны болдырмауға 
тырысу қажет. Мұның бірден-бір жолы – бала-
ны біржақты экран алдында, ол айыпталушыны 
көрмейтіндей етіп отырғызу.Бала сот залына ай-
ыпталушыдан бұрын кіруге және одан кейін кету-
ге тиіс. Тікелей қарсыласуды болдырмаудың тағы 
бір мүмкіндігі сот залынан бөлек, бірақ бір-бірімен 
дыбыс беру арқылы байланысуға болатын, арнаулы 
бөлме болып табылады. Бала осы бөлмеде өзінің 
ата-аналарымен және көмекшісімен бірге болып, 
залдағы сөздерді тыңдап, судьяның, прокурордың 
және айыпталушының, оның адвокатының 
сұрақтарына жауап беретін болады. Бірақ балаға 
бөлмеде бүкіл сот отырысы бойында отырудың 
қажеті жоқ. Суья баладан куәгер ретінде жауап алу 
үшін белгілі бір уақыт белгілеуі және баланың осы 
уақыт кезеңінде арнаулы бөлмеде отыруы мүмкін. 
Айыпталушының сот тыңдауында өзінің ісінің 
әділ, ашық тыңдалуына құқығы бар (АСҚХП 
14-бабының 1-тармағы, АҚЕК 6-бабының 
1-тармағы). Бірақ Жетекші қағидаттарда баланың 
жеке басын анықтауға себеп болатын ақпаратты 
шектеу арқылы баланың жеке өмірін қорғау, сондай-
ақ, жауап алған кезде сот залынан жұртшылық пен 
бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерін шығарып 
жіберу сияқты орынсыз әрекеттерден қорғау 
56 Еуропа соты Швецияға қарсы СН ісі бойынша, Еуропа 
кеңесінің деректер қоры, 2002-V; 39 EHRR 304
57 Еуропа соты Австрияға қарсы Унтерпрингер ісі бойынша, A 
110 (986); 13 EHHR 175.
58 Ашық сот отырыстарында қылмыстық істерді тыңдау қағидаты 
үшін ескертулер сондай-ақ, АҚЕК 6-бабы бойынша, сот процесі 
барысында куәгерлердің жеке өмірінің қауіпсіздігін қамтамасыз 
ету немесе қорғау немесе еркін ақпарат пен пікірлер алысуды 
көтермелеу үшін де ескертулер қолданылуы мүмкін; Еуропа Соты 
Біріккен Корольдікке қарсы Б. және П істері бойынша 2001-III; 
34EHRR 529, 37-параграф.
маңыздылығы атап көрсетілген (26-28-тармақтар; 
сондай-ақ, БСФХ 8-бабы). Яғни бала сот за-
лында ғана емес, арнаулы бөлмеде айғақтар бер-
ген кезде де судья жұртшылық пен бұқаралық 
ақпарат құралдары өкілдерін сот залынан шығарып 
жіберуге тиіс дегенді білдіреді. 
58
Судья ақырғы үкімді ашық отырыста жариялауға, 
бірақ оны Х-куәгер деп атай отырып, баланы және 
куәгерді қорғауға тиіс. 
Сонымен, бала азаматтық процесте куәгер ретінде 
сөйлеуі мүмкін. Мысалы, сотқа ата-анасы неме-
се ата-анасының бірі балаға физикалық және/не-
месе сексуалдық зорлық жасағаны үшін ата-ана 
құқығынан айыру туралы шағым берілуі мүмкін. 
Егер ата-ана/ата-аналар мұны теріске шығарса, бала 
куәгер ретінде сөйлеуі мүмкін. Бұл жағдайда тек 
қылмыстық сот процестеріне тән ерекшеліктерден 
басқа, жоғарыда аталған барлық қағидаттар мен 
ережелерді қолдануға болады. 
Қорыта айтқанда: қылмыстың құрбаны және 
куәгерлері болған балаларды тыңдау және жауап 
алу айыпталушының әділ сот процесінде әділдік 
құқығын іске асыра отырып, балаға қажетті қорғау 
ұсынуда судьяның біліктілігі мен дағдыларын тек-
серу үшін елеулі сынақ болып табылады. 
Судья және процеске қатысушы басқа да 
тұлғалар қылмыстың құрбаны болған балалар-
мен және куәгерлермен тиімді тіл табысу үшін 
даярлықтан өтулері керек (Жетекші қағидаттар, 
40–46-тармақтар).

44
Бала құқықтары туралы БҰҰ конвенциясы және басқа да халықаралық құжаттар
1-тарау. Халықаралық стандарттар: 
2 -тарау. 
Балалардың құқықтарына 
қатысты ұлттық заңнама  

45
жүргізу ерекшеліктері: 
халықаралық стандарттар және ұлттық тәжірибе
Қазақстан Республикасында балалардың қатысуымен қылмыстық және азаматтық сот ісін
К
әмелетке толмағандардың құқықтарын 
қорғауды қамтамасыз ету Қазақстан 
Республикасының мемлекеттік әлеуметтік 
саясатының басым бағыттарының бірі болып 
жарияланған. 
Елде кәмелетке толмағандарды құқықтық қорғау 
кәмелетке толмағандардың тыныс-тіршілігінің 
барлық саласын: білімді, денсаулық сақтауды, 
еңбекті, әлеуметтік қамсыздандыруды, бос 
уақытты, сондай-ақ, әділ сотты жүзеге асы-
ру, соның ішінде, қылмыстық істер аясындағы 
балалардың құқықтары мен мүдделерін қамтиды. 
Қазақстан Республикасы, негізінен, әлемдік 
қоғамдастықтың мақсаттары мен қағидаттарын 
қолдайды және Конвенцияның 4-бабына сәйкес 
осы Конвенцияда айқындалған нормаларды жүзеге 
асыру үшін заңдық, әкімшілік және басқа да шара-
ларды қабылдайды. 
Балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау 
саласындағы халықаралық нормаларды жүзеге 
асыру процесі Қазақстан Республикасының 
ұлттық заңнамасын дамытуда және жетілдіруде өз 
көрінісін тапқан. 
Конвенцияның жалпы қағидаттары мен нор-
малары (2, 3, 6 және 12-баптар) Қазақстан 
Республикасының Конституциясында, Қазақстан 
Республикасының Қылмыстық, Қылмыстық 
іс жүргізу, Азаматтық, Азаматтық іс жүргізу, 
Қылмыстық-атқару кодекстерінде, «Неке (ерлі-
зайыптылық) және отбасы туралы» Қазақстан 
Республикасының Кодексінде жүзеге асырылған. 
Тұтас кешенді қабылданған заңдардың негізгі 
қолданылу аясы балалардың құқықтары 
мен мүдделеріне арналды («Қазақстан 
Республикасындағы баланың құқықтары», «Білім 
беру туралы», «Отбасы түріндегі балалар ауылы 
және жасөспірімдер үйлері туралы», «Медиация 
туралы» және тағы басқа). 
Қазақстанның ратификациялаған Балалардың 
қарулы қақтығыстарға, балалар саудасына, бала-
лар жезөкшелігіне және балалар порнографиясына 
қатысуына қатысты конвенцияға Факультативтік 
хаттамалар балалар құқықтарын іске асыруға ықпал 
етеді. 
Балалардың құқықтары мен мүдделеріне 
қатысты қазақстандық заңнаманың дамуы оның 
Конвенцияның қағидаттары мен ережелеріне 
мейлінше сәйкес болуы және баланың әлеуметтік 
қолайсыз жағдайлардың алдын алу үшін 
құқықтық жағдай жасау мақсатында жүзеге 
асырылды. «Кәмелетке толмағандар арасында 
құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен 
балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының 
алдын алу», «Балалы отбасыларға мемлекеттік 
жәрдемақылар туралы», «Мүмкіндігі шектеулі 
балаларды әлеуметтік және медициналық-
педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы» және 
басқа да Қазақстан Республикасы Заңдарының 
қабылдануы осыған ықпал етті. 
Білім, денсаулық сақтау, кедейлікті төмендету 
саласында, сондай-ақ, көші-қон саясаты, 
демографиялық даму, мүгедектерді оңалту және 
басқа да салада балалардың құқықтарын сақтау 
мәселелері жөніндегі мемлекеттік салалық 
бағдарламалар, белгілі бір дәрежеде, ұлттық сая-
сатты іске асыруға бағытталған. 
Балалардың мүдделерін қорғаудың құқықтық 
құралдары жүйесі одан әрі дамуда. Адам құқықтары 
жөніндегі ұлттық институттардың рөлін күшейту 
туралы халықаралық ұсынымдарды ескере оты-
рып, ұлттық құқық қорғау мекемесі – Қазақстан 
Республикасындағы Адам құқықтары жөніндегі 
уәкілдің рөлі күшейтілді, оның құрамында балалар 
құқықтары жөнінде арнайы сектор жұмыс істейді. 
Мысалы, Қазақстан Республикасы Президентінің 
«Адамның және азаматтың конституциялық 
құқықтары мен бостандықтарын қорғау жүйесін 
одан әрі жетілдіру туралы» 2004 жылғы 29 
қарашадағы № 1474 Жарлығымен омбудсменнің 
құқық қорғау өкілеттігі кеңейтілді, жаңа функци-
ялар: сот актілерінің заңдылығын тексеру туралы 
қолдаухатпен жүгіну, парламенттік тыңдауларға 
бастамашылық жасау, қылмыстық, азаматтық 
және тәртіптік жауапкершілікке тарту туралы 
қолдаухаттар жолдау және басқасы енгізілді. 
Орталық және жергілікті атқарушы органдар ара-
сында тиімді үйлестірушілік қызметті, үкіметтік емес 
қоғамдық ұйымдармен және азаматтық қоғамның 
басқа да секторларымен ынтымақтастықты қоса 
алғанда, мемлекеттік және жергілікті деңгейлерде 
1-бөлім. 
балалардың құқықтары мен 
мүдделерін қорғау жөніндегі 
ұлттық заңнаманы жетілдіру