ТәжіРибелік оҚу ҚҰРалы

141
жүргізу ерекшеліктері: 
халықаралық стандарттар және ұлттық тәжірибе
Қазақстан Республикасында балалардың қатысуымен қылмыстық және азаматтық сот ісін
туыстардың жауапкершілігінде екенін көрсету 
қажет. 
14.09.2011 ж.
Жоғары санатты психолог    Н.А.Красникова
2-мысал
Астана қаласы кәмелетке толмағандардың 
істері туралы сот сұранысы бойынша В. 
Дарьяның тұрғылықты мекенжайын анықтау 
бойынша әлеуметтік-психологиялық зерттеу 
қорытындысы
Баланың Т.А.Ә.: В. Дарья
Жасы: 12 жаста
Оқу орны: … орта мектебі
Үйінің мекен-жайы: туғаннан анасымен бірге 
тұрып жатыр.
Бала-ата-ана қарым-қатынасы диагностикасы 
кезінде («Жасөспірімдер ата-аналар туралы» тесті) 
анықталды: 
Анасына көзқарасы – анасы тарапынан қызын 
психологиялық тұрғыдан қабылдауға негізделген 
оң қарым-қатынас бар. 
Мұндай қарым-қатынасты әдетте жасөспірім 
қыздар өзі үшін ештеңе жасай алмайтын, тұрақты 
түрде назар аударуды, қамқорлық көрсетуді, 
көмекті талап ететін кішкентай балаға қарау секілді 
сипаттайды. 
Мұндай аналар, бір жағынан, қыздарының ұрыс-
керіс немесе кез келен қиындықтар туындаған 
кезде көмек сұрауын құптаса, екінші жағынан, 
дербестігін шектеуді құптайды. Мұнымен қатар 
қыз балалар анасына «айтқанын істететін» 
керісінше теріс әрекет ету факторын, қызының 
кез келген тілегін орындайтынын атап өтеді 
(«Отбасылық өзара қарым-қатынасты талдау» 
арқылы анықталды).
Қызына жеткіліксіз нұсқау беруді қызы өмірлік 
маңызы бар мәселелерді шешкен кезде қолдау бол-
мады деп қабылдауы мүмкін. Бұл баланың бойын-
да өзінің қорғалмағанын, өмірге икемсіздік сезімін 
туғызуы мүмкін. 
Жеккөрушілік сезімінің болмауы анасы мен 
қызының эмоционалдық байланысынан, мейірімді 
және ашық қарым-қатынасынан білінеді. 
Қызының бағалауы бойынша, өзіне қажет болған 
жағдайда анасы оны жеткілікті мөлшерде қорғайды, 
бақылайды. Алайда бұл бақылау толыққанды емес, 
қызы белігілі бір дәрежеде өзінің дербестігін 
көрсете алады. Жасөспірім қыз анасының 
тәрбиелеу әрекеттерінен белгілі бір реттілікті 
сезінеді. Сонымен қатар анасы мен қызы өзара 
қарым-қатынастарының икемділігін сақтай оты-
рып, бір-біріне икемделеді. Бұл жасөспірімнің ана-
сымен қарым-қатынас жасау арқылы өзін қауіпсіз 
сезінуіне мүмкіндік береді және онымен өзара 
жемісті қарым-қатынас жасауын қамтамасыз етеді. 
Әкесіне көзқарасы: әкесінің тарапы-
нан айтарлықтай қызығушылықтың болма-
уы эмоционалдық тұрғыдан жек көрушілік 
пен қабылдамаудан білінеді. Қызына қарым-
қатынастарындағы ашықтық пен көңіл бөлудің 
жетіспеуі мүмкін. 
Жасөспірім қыз әкесінің нұсқау беруін 
жұдырығында ұстауға дайын, «ашса алақанында, 
жұмса жұдырығында» ұстайтындай, біресе оның 
қоғамдағы, соның ішінде, отбасындағы орнын 
бейне ретінде сезінеді. Қатал әке өсіп келе жатқан 
қызын қоғамда немесе белігілі бір мәдениетте 
қабылданған мінез-құлық нормалары мен 
ережелеріне бағынуға мәжбүрлеу, оның миына мо-
раль уағыздау арқылы «дұрыс жолға» бағыттайды. 
Бұл жағдайда әкесінің қызына деген жағымсыз 
қарым-қатынасы бір жағынан, «мінсіз бала» эта-
лонын дайындау үшін шамадан тыс талап қою 
мен тым қатты тәуелділікке сәйкес келетін қарым-
қатынастың, екінші жағынан, эмоционалдық 
тұрғыдан салқын, теріс айналу секілді қарым-
қатынастың үйлесімі ретінде сөз болып отыр. 
Бұның барлығы әкесі мен жасөспірім қыздың 
қарым-қатынасының бұзылуына әкеледі, 
бұл қыздың мінез-құлқында ашуланшақтық, 
күйгелектік және тұрақсыздық деңгейінің артуына 
алып келеді. 
Жасөспірім қыз әкесін отбасы мен балалар 
ісіне белсенді қатысатын мүдделі адам ретінде 
бағалайды. Әкесімен қарым-қатынас жасау, ең 
алдымен, оның қызының достарына қатысты 
оқиғалар, істер, олардың қызығушылықтары жай-
лы барлығын білгісі келетіндігімен анықталады. 
Бұл ынталылық белгілі бір дәрежеде жасөспірімнің 
дербестігін шектеуі де мүмкін. 
Ата-ана баланың дамуын барынша өзінің еркіне 
бағындырғысы келеді. Ол көбінесе авторитарлық 
әсер ету, жазалау, шектеу тәсілдеріне жүгінеді, 
оның барлығы жасөспірімнің игілігі үшін жа-
салады деп сенеді және «баланы адам қылып 
шығарудың» жалғыз әдісі деп біледі. Бұл шек-
теулер жасөспірімді өзінің дербестігін көрсету 
мүмкіндігінен, тұлғалық қасиеттерді дамытудан 
және дүниетанымын қалыптастырудан айырады. 
Жобалық тестілер: қыздың өзін-өзі әдеттегіден 
тыс бағалауын, оның нақты өмірілік ұстанымын, 
өзін қорғай алу қабілетін, өзінің туыстары мен 
туғандарына және айналадағы адамдарға деген 
махаббатын көрсетеді. Жасөспірім қыз өзінің іс-
әрекеттеріне сенімді және оларды дұрыс деп са-
найды («Жоқ жануар» тесті). «Гүл бейнесіндегі 

142
отбасы», «Отбасылық топтама» жобалық тестілері 
анасына, әжесіне, анасы жағынан туыстарына бау-
ыр басу сезімінің қалыптасқанын растайды. 
«Отбасылық топтамада»: отбасы генограм-
ма пішінінде бейнеленген, ұрпақтар байланы-
сы мен қыздың анасының, әжесінің, анасының 
жағынан туыстарының қамқорлығын сезінгісі 
келетіндігі көрінеді. Бала саналы түрде жайлы 
үйді жақсы көреді, ақкөңіл, жаны жараланғыш, 
жұмсақ. Отбасының қожайыны ретінде үйге жай-
лы жағдай жасайтын, жылу беретін, қорғайтын 
«сойдақтісті ана» бейнесінде әжесін (атасы қайтыс 
болған) қабылдайды. Қыз өзін болашақта ақылды, 
көңілді, анасының, әжесінің, анасы жағынан ту-
ыстарына риза, қорғалған жан ретінде көреді. 
Дарья ешбір жерге әкесінің суретін салмайды, 
әкесінен қорқатын болғандықтан, суретін салғысы 
келмейтінін айтады, әңгімелескен кезде тек анасы-
мен, әжесімен тұрғысы келетіндігін растайды. 
Дарья анасын көшбасшы деп санайды, оны жақсы 
көреді, оған еліктейді (Кеттелл бойынша жеке 
мінездеме арқылы расталды). 
Түйін:
Осы зерттеудің деректерін, жасөспірімнің пікірін 
ескере отырып, баланың өмір сүруіне қолайлы 
жағдайларды, психологиялық денсаулығын 
және баланың толыққанды дамуын сақтап қалу 
мақсатында мыналар ұсынылады: 
1. В. Дарьяның тұрғылықты мекен-жайы ретінде 
биологиялық анасы М.И.А. үйін анықтау. 
2. Баланың толыққанды дамуы, олардың тұрақты 
эмоционалды жағдайларының факторы ретінде ата-
анан екеуінің де абройының маңыздылығын еске-
ре отырып, сотқа Дарьяны ата-анасының біреуіне 
қарсы қоюдың кез келген әдістерін қолдану 
биологиялық ата-аналарының жауапкершілігінде 
екендігін көрсету қажет. 
5. Баланың биологиялық әкесіне балаға қатысты кез 
келген зорлықты болдырмайтын бала құқықтарын 
сақтау қажеттігін ескерту қажет.
04.12.2012 ж.
Жоғары санатты психолог Н.А. Красникова
7-тарау.
Сот тәжірибесіне әлеуметтік-психологиялық сарапшыларды тарту