ету
экономикалық
əдістер
деп
түсініледі.
Экономикалық
əдістер
орындаушыларға олардың экономикалық мүдделеріне арқылы жанама ықпал
етудің пайдалануын көздейді. Басқарудың экономикалық əдістерінің негізгі
мақсаты – кəсіпорынның коллективті мен жекелеген қызметкерлері барынша
белсенділік
көрсетуге
ұмтылатындай
экономикалық
жағдайларды
қамтамасыз ету. Экономиканы басқаруды түбірінен қайта құруды жүзеге
асыру жағдайында қарастырылып отырған əдістер өндіріс процестерін реттеу
мақсатында экономикалық тұтқалардың жиынтығын кеңінен пайдалануды,
үнемділікті (пайда, кіріс) материалдық нəтижелер жəне интегралдық
көрсеткіштер деп, өндірістік қызметке баға бберудің басты өлшемдерінің
рөлін тануды, жоспар жасауда, оны мейлінше тиімді іске асырудың
құралдары мен əдістерін таңдап алуда шаруашылық бөлімшелеріне
жеткілікті дəрежеде дербестік беруді көздейді. Олар сонымен қатар барлық
экономикалық көрсеткіштерді жақсарту ісінде толық алғырлық көрсетілуін
қажет етеді. Экономикалық əдістерінің бірнеше тобын бөліп көрсетуге
болады. Олар:
- шаруашылық механизмі жəне оның құрылымы;
- əлеуметтік-экономикалық дамуды аймақтық басқару;
- экономиканы дамытудағы индикативті жоспарлауды пайдалану;
- мемлекеттік реттеудің əдістері.
Осы көрсетілген əдістер тобына қысқаша сипаттама беру қажет.
Шаруашылық механизмі – шаруашылықты жүргізудің қағидаларына
негізделген əдіс. Бұл шаруашылық механизмі ұғымы кез келген
кəсіпорындардың залалсыз қызмет істеуінің мəнін ашып көресетеді.
Шаруашылық механизмі ұғымына мұндай көзқарас кəсіпорындардың заңда
белгіленген шеңберде жұмыс істеу үшін жағдай жасауды білдіреді.
Шаруашылық механизмі, басқаша айтқанда, өндірістік қатнастар жүйесі,
өндіргіш күштер жəне қоғамның қондырмасы арасындағы өзара іс-
қимылдарды көрсетеді деген сөз. Яғни шаруашылық механизмі ең алдымен
өндірушілердің, содан соң тұтынушылардың жəне жалпы қоғамның
экономикалық мүдделерін ескере отырып, əртүрлі өндіріс процестерін жүзеге
асыруға мүмкіндік береді. Өйткені бұл орайда негізгі элемент: біріншісі үшін
залал шекпеу, екіншісі үшін өнімді пайдалану тілегі, үшіншісі үшін салық
алу мен гүлдену тілегі өлшем болады. Сонымен, шаруашылық механизмі
ғылыми тұрғысынан алғанда нарықтық механизмге өте жақын деуге, ал іс
жүзінде оларды бір-бірімен балауға болады. Сондықтан экономикамыздың
нарықтық қатнастарға бет алуы іс жүзінде ең алдымен жаңа шаруашылық
механизмінің енгізілуіне байланысты. Бұл оларға мыналарғы:
- кəсіпорындардың залалсыз жұмыс істеуіне;
- пайдасы жоқ дотациялардың тоқтатылуына;
- басқалармен
салыстырғанды,
ғылыми-техникалық
прогресс
нəтижелеріне
кəсіпорындардың
экономикалық
айқындамаларын
күшейтуге,
яғни
ғылыми-техникалық
прогрестің
енгізілуін
ынталандыруға;
- өндіруші жөнінде де, тұтынушы жөнінде де экономикалық мүдде
категорияларының пайдаланылуына;
- мемлекет
арқылы
қоғамның
экономикалық
айқындамаларын
күшейтуге;
- кəсіпорындардың
шын
мəнінде
нəтижелі
жұмыс
істейтін
ұжымдарының тұрмыс деңгейін күрт көтеруіне жəне т.б. қол жеткізуге
болады.
Сонымен қалыпты өндіріс пен тұтынуды қамтамасыз етуге бағытталған
шаруашылық механизмі нарықтық механизмге өтпей қоймайды деген
қорытынды жасауға болады.
Шаруашылық
механизмі
нарықтық
механизмге
көшетін
нарық
жағдайында экономиканы басқару дегеніміз – қоғам алдында тұрған
мақсаттарға бағытталған заңдар арқылы жəне экономикалық заңдарды
мейліше жақсы пайдалану жағдайында қоғамдық қондырманың мейлінше
ұтымды, экономикалық жағынан дұрыс ықпал жасауы болып табылады.
Мұндай көзқарас ғылыми принциптерге негізделеді, ал олардың болмауы
стимулдар жоқ жəне мақсатқа жету үшін емес екенін дəлелдейді.
Тұтынушы, өндіруші жəне қоғам арасындағы өзара іс-қимылды жүзеге
асырудың механизмі басқару құрылымынан тыс өмір сүре алмайды.
Сондықтан мұндай құрылымдар қажет. Басқарудағы еңбек бөлісінің
формасын басқару құрылымы деп түсіну қажет, ал бұл форма басқарудың
негізгі бір функцияларға бөлінуін баян етеді. Бұл орайда басқару құрылымы
элементтерімен жəне олардың байланыстарымен сипатталады.
Элементтерге:
- басқару қызметкерлерге;
- басқару техникасы;
- басқару органдары жатады.
Басқару қызметкерлеріне басқару функциясының белгілі бір бөлігін
орындайтын индивидтер жатады.
Басқару техникасына жататындар – басқару процесі үшін қажетті еңбек
құралдарының жиынтығы.
Басқару
органдарына
басқару
еңбегінің
бөлінісі
қатнастарымен
байланысты қызметкерлер тобы кіреді. Басқару органдарының жиынтығы
бұл ретте басқару органдарының жүйесін құрайды. Мұндай басқару
органдары жоғары жəне төмен тұрған, тең құқықты органдарға бөлінеді. Бұл
олардың басқару құрылымындағы жағдайына да байланысты. Басқару
құрылымы басқару органдарының арасында бар байланыстар арқылы
сипатталады.
Барлық нарықтық құрылымдар кез келген жағдайда белгілі бір
принциптерге бағынатынын атап өту қажет. Бұл қағидалар басқару
аппараттарына қойылатын талаптардан өз көрінісін табады. Бұл - ең алдымен
басқару аппараты құрылымының оңтайлылығы; одан соң – құрылымды
аңғарудың оперативтілігі экономикалық дербестік шеңберінде жəне
шаруашылық механизмі анықтайтын жағдайда жұмыс істеудің сенімділігі
мен басқару тиімділігі.
Достарыңызбен бөлісу: |
