Тақырыбы: су шаруашылығын жобалау және пайдалану кіріспе

жүктеу 409,82 Kb. бет 59/63 Дата 09.12.2023 өлшемі 409,82 Kb. #44612

Танаптық эрозия жер бетiмен өздiгiмен суарғанда суармалы танаптарға берiлетiн судың шығыны көтерiңкi және жаңбырлатып суарғанда жаңбырының қарқындылығы жоғары болу нәтижелерiнен пайда болады. Екi жағдайда да эрозияның себебi суару техникасының параметрлерiнiң табиғи-шарауашылық жағдайына үйлесiмсiздiгiнен болады. Желiлiк эрозия қапталмаған суармалы және ақаба суды тастайтын каналдардағы судың үлкен жылдамдықпен қозғалу нәтижесiнде пайда болады. Жер бетiмен жүйекітеп суарғанда, бiрiншi кезекте жүйектерге берiлетiн сорғалап ағатын судың шығынын төмендету, демек, жүйектердiң ұзындығын кiшiрейту арқылы танаптық эрозияларды болдырмауға болады. Мысалы, еңістіктеріне байланысты, орташа сазды сүр топырақтар үшін сорғалап ағатын судың шығындары мен жүйекітiң ұзындықтарының төменде келтiрiлгендерi ұсынылады: Сорғалап ағатын судың бұндай шығындары мен жүйектердiң ұзындықтарында топырақтың эрозиясы мүмкін болатын мәннен (жылына 3-10 т/га) артпайды, ал танаптарда суды пайдалану коэффициентi 0,8-0,9 құрайды. Жүйектердiң еңістіктерін және топырақтың эрозиясын кiшiрейту мақсатында сонымен қатар ирек жүйектер жасалынады. Сорғалап ағатын судың шығынын және оларды дәл реттеудi дозалау үшін суару шлангаларын, құбырларды, науаларды, суару машиналарын қолданады. Жаңбырлатып суарғанда танаптық эрозияны жаңбырдың қарқындылығын азайту және оның сапасын жақсарту арқылы болдырмауға болады. Үлкен еңiстiк жердi суарғанда ең тиiмдi суару тәсілдерi - тамшылатып және синхронды-үдемелi суару тәсілдерi. Екiншi тәсілдiң артықшылығы суарылатын ауданға шектi түрде бытыратып шашу арқылы су эрозиясын болдырмайды, жер бетiне жақын қабатының ең тиiмдi және тамшы түсетін жердiң ылғалдылығын сақтайды, ол үшін тамшының үдемелi қарқындылығының түсу шегi 0,003-0,011 мм/мин болу керек. Бұл тәсіл жемiс-жидек өсiретiн Жамбыл облысындағы Мерке және Алматы облысы Талғар ауданындағы «Горный гигант» шаруашылықтарында өте жақсы жақтарынан көрсеттi. Тiзбектiк эрозияны болдырмаудың негiзгi шаралары - судың ағып кетуiн, апат жағдайында судың бөгеттi бүзып өтуiн болғызбау үшін каналдарды, науаларды, құбырларды және гидротехникалық ғимараттарды жоғарғы сапада тұрғызу және пайдалану. Каналдардың көлденең қималары олардың арналарын шайып кетпейтiн жағдайды сақтайтын су шығынына сәйкес болуы қажет. Ирригациялық эрозияны болдырмау талаптарына ең толық жауап беретiн жабық суармалы тiзбек. Жер ресурстарына үлкен зиян келтiретiн жыралар олар мәдени егiстiң, оның iшiнде суармалы аудандардың көлемiн әдеуір қысқартады. Жыралар тiзбегiнiң қалыңдығы 0,4-1 км/км2 болатын территорияларды ең көп зақымдалған территориялар болып саналады. Бұндай территориялар үстiрттеу жерлерде орналасқан (Орталық-қаратопырақты зона, Поволжье, қаратопырақсыз зона, Украина, Молдова, сонымен қатар Қазақстанның барлық аймақтарында кездеседi). Жыралармен өте көп зақымдалған жердiң көлемi ТМД-нiң территориясында 300 мың км2 құрайды. Жыралармен күресудiң негiзгi шаралары - гидротехникалық және орман мелиоративтiк. Гидротехникалық шаралардың құрамына жыралардың баурайына су тоқтататын және су әкететiн дуалдарды, жоғарғы қашыртқыдағы ғимараттарды (тезағарларды, құламаларды, консольдi қашыртқыларды), түпкі ғимараттарды (бөгеулердi, құламаларды) құру кiредi. Су тоқтататын дуалдарды баурайға көлденең горизонтальға параллель орналастырады. Олар жауын-шашын түскен мезгiлде судың ағынын бөгейдi, нәтижесiнде жыралардың өсуi тоқталады. Су әкететiн дуалдар, ол да баурайға көлденең құрылған, жауын-шашын түскенде судың ағынын дуалдың жиегiмен жоғарғы қашыртқыдағы ғимарат әкетедi, ол жақтан оны жыраларға тастайды, бұл жағдайда жыралар бүлінбейдi. Жоғарғы қашыртқыдағы ғимаратты жыраның ең төбесiне орналастырады, олар тезағарлар (сурет 9.1), құламалар және консольдi қашыртқы түрінде (сурет 9.2) болуы мүмкін. Су. Осы ғимараттар арқылы жыраларға түскенде, эрозияның ғимараттарынсыз, аталған ғимараттардың бойымен жойылады. Нәтижесiнде жыраның өсуi алқап жерiне тереңдемей тоқтайды. Жыралардың түбінде түпкі ғимараттар орналасады: бөгеулер, түпкі құламалар (сурет 9.3). Олар, жыраның еңістігімен түбін бұлдiрмей төменгi бьефке асып құйылып жатқан суды тоқтатады. Орман мелиоративтiк шаралардың құрамында горизонтальдiң бойымен орналастырылған су реттеушi орман жолақтары (сурет 9.4) кiредi. Орман жолақтарының енi 10-15 м, олардың ара қашықтықтары 200-600 м. Жас ағаштардан отырғызылған орман жолақтары (олардың бойымен) су сiңiретiн оры бар су тоқтататын дуалдар жасайды. Орман жолақтарында 6-8 жылдардан кейiн судың ағынын дуалдар орсыз өз бетiмен тоқтататын қабiлетi бар тамыр жүйелерi жақсы дамыған ағаштар үлкейiп өседi. Бұрыннан бар жыраларды жиiрек көму арқылы жояды. Сондықтан оларды жиi қоқыс тастайтын жерге айналдырады, кейiн төбесiне топырақпен көміп тастайды. Жыраны көміп тастаған топырақтың көлемiн бiржолата грейдерлермен және ұзынбазалы жер тегiстегiштермен те.гiстейдi. Бұдан кейiн ауылшаруашылығына немесе демалыс орнына пайдалануға жарамды жаңа бедерлi жер қалыптасады. Бұрынғы жыралардың түбі мен еңістіктеріне мәдени шөптер сеуiп тастайды немесе еңiстерге террассалар жасайды, оған жемiс-жидек ағаштарын және жүзім отырғызады. Адамдардың демалыс орнына айналған бұрынғы жыраларды парктерге бөледі. Жыраларға, балық және суда жүзетiн құстарды өсіру үшін жиiрек тоғандар және су бөгендерiн (жиi тоғандар күрілдеуiктерi) жасайды. Жердi құрғатқанда ауылшаруашылық дақылдарын дамыту үшін көбірек қолайлы жағдай жасаумен бiрге қолайсыз құбылыстар да шығады. Желдiң және судың эрозиясы күшейедi, Әсiресе шым тезек және қиыршық топырақтарда. Далалық ауыспалы егiстiктер үшін ашылған органикалық заттармен бай шым тезек топырақтардағы органикалық бөлімдерi тез бөлінiп және шайылады, нәтижесiнде құнарлығы төмендейдi (топырақтың биохимиялық жарамсыздығы), өзендермен көлдер таязданады, құдықтардағы су жоғалады, ормандар солады. Жағымсыз құбылыстарды болдырмау, жоғары өнiм алу және топырақтың құнарлығын сақтау үшін, дақылдардың түріне және олардың өсiп-өну кезеңiне байланысты вегетация мезгiлiнде топырақ суының деңгейiн құрғататын мөлшерде (0,4-1,1 м) үзбей ұстап отыру қажет. Сонымен қатар жердiң және судың қорларын қорғауға құрғататын территорияларға су бөгендерiн жасау және өзендердiң чсуын көбейту де мүмкіндiк туғызады. Жер мен судың қорларын қорғау талаптарының барлығына жақсырақ жаупа беретiн су айналымы және польдер жүйелерi. Польдер жүйелерiн жасағанда өзендердiң табиғат режимiнiң бұзылуы өте аз және жанасқан территориялардың өте құрғап кетуiн болдырмайды. Су айналымы жүйелерiнде құрғатылатын аудандардағы барлық артық сулар, құрғақшылық кезеңде ауылшаруашылығы дақылдарын кейiнiрек ылғалдау үшін, су қоймаларында ұсталады. Бұдан басқа, бұндай жүйелер жердiң бетiндегi суларды кәріздiң ағынымен ластануынан қорғайды. Гидромелиоративтiк жүйелердi пайдаланғанда жануарлар мен өсiмдiктер әлемiнде қорғау керек. Сонымен, каналдар мен құбырлардағы миграция орындарында жабайы жануарлар үшін арнайы өткелдер орнатылады. Магистральдi каналдарда суаттарды және каналдарға түскен жануарлардың шығу үшін Әрбiр 800 м сайын уположенные учаскелер жабдықталады. Жануарлардың көп мекендеген орындарында ағашты-бүталы өсiмдiктердi химиялық тәсілмен жоюға рұқсат етiлмейдi. Балық шаруашылығының су қоймаларындағы балықтардың су алатын ғимараттарға түсуiнен қорғау үшін балықты қорғайтын мекемелермен келiсе отырып соңғыларына арнайы құралдар орнатады. Табиғи өсiмдiктердi сақтау үшін арнайы мелиоративтiк шаралар қаралады. Құрғатылатын табиғи территориялардың бөлінуi, табиғи ортаның учаске эталонын сақтауда үлкен мәні бар. жүктеу 409,82 Kb. Достарыңызбен бөлісу:

©g.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз