Топырақтың эрозиясы дегенiмiз су ағынымен болатын топырақтың бұзылуы. Табиғи жағдайда болатын су эрозиясының негiзгi себептерi - қардың еруiнiң қарқындылығы және нөсері жаңбырдың ұзақтығы. Су эрозиясының бiр түрі топырақты суландыру эрозиясы болып табылады, ол үлкен еңiстi жердi суарғанда пайда болады. Суландыру эрозиясы тәсілдерiн дұрыс жүргізбегенде, суармалы каналдар және ақаба суды тастайтын тiзбектер арқылы судың жоғарғы шығынын жiбергенде, гидротехникалық ғимараттардан, құбырлардан және науалардан судың ағып кетуi салдарынан танаптардың бетiнде суарған судан пайда болатын ақаба сулардан болуы мүмкін.
Эрозияға үшырайтын жерлер Ресей және ТМД елдерiнiң территорияларында кеңiнен таралған. Су эрозиясына көбірек үшырайтын эерлер үлкен еңiстiктi және өсiмдiктерi жоқ, құрылымы жоқ жеңiл шайылатын топырақтар.
Топырақ қабатын суару кезiнде жазықтық және сызықтық формадағы эрозияның түрлерi кездеседi.
Жазықтық формадағы эрозия - топырақ бетiнiң бөлшектерiнiң бұзылуы және сол бөлшектердiң судың ағынынан пайда болған шүқанақтар арқылы бiрқалыпты шайылуы.
Сызықтық формадағы эрозия - судың ағынынан пайда болған өте жiңiшке жұқа жырашықтар бiр-бiрiне қосылым iрi ағынға айналады. Осының нәтижесiнде пайда болған жыралардың тереңдiктерi 10-20 см жетуi мүмкін. Жыл сайынғы құнарлы топырақтардың шайылуы кейбiр жағдайларда 500 т дейiн жетуi мүмкін.
Жер жағдайы қыртысына байланысты, өңделiп егiлген дақылдардың түріне қарай эрозияны болдырмауға және онымен күресуге қарсы әр түрлі шаралардың кешенi қолданылады. Шаруашылықтың ұйымдастыру, агромелиоративтiк, орман мелиоративтi және гидротехникалық шаралар. Топырақты эрозиядан тиiмді қорғау үшін осы әдiстердiң бiреуiн пайдалану жеткiлiксiз, бiрнешеуiн қатар пайдалану эрозиямен күрес те үлкен нәтиже бередi.
Шаруашылықты ұйымдастыру шараларының негiзгi мақсаты жердi дұрыс пайдалануды ұйымдастыру:
- ауылшаруашылығы дақылдарын әр танапқа, жер бедерiне қарай дұрыс орналастырып себу, бұндай себу көбінесе, жер бедерiнiң ерекшелiктерiн, топырақтың түрін және олардың шайылу дәрежесiн ескерудi қажет етедi;
- суландыру жүйесі дұрыс жобалануы керек, ондағы топырақтың, жер бетiнiң жағдайы ескерiлуi тиiс, суару тәсілi мен жердiң ылғалдылығы анықталады, сонымен қатар суару кезiнде су беретiн желiнiң жағдайын бақылауға алу;
- ауыспалы егiстiктi енгiзу жне оны дұрыс пайдалану. Ауыспалы егiстiктi өндiрiске енгiзiп, оны дұрыс пайдалану - топырақ құнарлығын сақтаудағы және оны арттырудағы ең маңызды жолдарының бiрi болып саналады. Жоңышқа және бұршақ қоспалары өте жоғары түрде топырақты қорғап, оның құнарлығын арттыратыны белгiлi.
Беткейлi жерге екi-үш тақта жоңышқа және бiр-екi дәнді дақыл егу тиiмдi. Суармалы жердi осылай қорғау тәсілi қосымша қаражат және энергия көздерiн көп қажет етпейдi. Бiр жерге қайта-қайта айдалатын дақыл егiлсе, онда ол жерде эрозия тез дамып өршидi, егер де айдалатын дақылдар мен жалпы егiлетiн дақылдарды алмастырып отырса, топырақтың шайылуы кемидi.
Суару техникасын таңдап сол аймақтың ауа-райының жне жер бедерiнiң ерекшелiктерiн ескерудi қажет етедi, мысалы, жаңбырлатқыш машиналарды таңдау кезiнде жаңбырдың үдемелi қарқындылығы судың топыраққа сiңу жылдамдығынан аспауы;
суару тәсілдерi мен элементтерiнiң дұрыс анықталуы.
Агромелиоративтiк шаралардың мақсаты: эрозиялық үрдістiң пайда болуын ескерту және оны болдырмау мүмкіндiктерiн iске асыруғ топырақтың шайылуына, жырылып бұзылуына кедергi жасау және топырақтың ылғал сiңiру қасиетiн арттыру. Топырақты жырту, саңылаулау және көртышқанша iз салу баурайға көлденең жүргізіледі. Егу және топырақты қатар аралық өңдеу де осы бағытпен орындалады (культивациялау).
Орман мелиоративтiк шаралар: қар ұстайтын және жердiң бетiндегi ақаба суларды сiңiретiн суды реттейтiн орман жолақтары белдеулерiн танаптардың шекараларына отырғызу арқылы топырақ эрозиясын азайту.
Гидротехникалық шаралар: Әр түрлі гидротехникалық ғимараттарды құру: су ұстайтын дуалдар, су сiңiретiн орлар, баурайлы-еңiстiктердi сатылау және басқалар.
Баурайда дуалдар мен орларды құру бөлек немесе орман жолақтарымен бiрiктiредi. Дуалдардың ара қашықтықтары 20-200 м және одан да көбірек.
Баурайдың еңістігі 10-40 жағдайда бiр және көп қатарлы жүзімдiктердi және жемiс бақтарын отырғызу Үшін сатылы жүйелер жасау тиiмдiрек. Сатылардың бөгетсының көлденең еңістіктері тура, керi және тегiс (ноль) болып жасалынады. Тура еңiстi сатыларды (3-60) жауын-шашыны мол жағдайда, керi (3-60) жауын-шашыны аз, ал тегiс (ноль) еңiспен - суармалы террассаларда жасалынады.
Трассалардың еңкiш еңістіктері шымдалынады.
Пайда болу орнына және таралуына байланысты су эрозиясы танаптық және желiлiк болып екiге бөлінедi.
Достарыңызбен бөлісу: |
