44
жағдайда, жеткілікті сандағы мысалдармен расталған паралель
сөздер топтамасы болатын. Мұны байқаған тек ғалым
Хоэнигсвалд еді. Сондықтан, зерттеу жұмысымды жариялауға
асықпадым. 1978 жылдың аяғында, нешінші рет екенін білмей-
мін, тақырыпты қайта қолға алдым және мәселенің анығына екі
сағат ішінде жеттім, – дей келіп, қандайда бір екі тіл арасында
жасалған салыстырма әрқайсысы сол тілдердің біреуіне тән екі
бөлек негізде жасалады. Менің салыстырмамда түрікше үшін
негіз ретінде ежелгі дәуір түркі тілі алынған еді. Оның баламасы
болса шумер тілі еді. Дегенмен шумер тілінің де түрік тілі се-
кілді өз тереңдігі бар. Өйткені, алғашқы мәтіндер кезеңі (шек-
телуі б.з.д. 3100 жыл) мен мәтіндер болмаған кезде (шектелуі
б.з.д. 1800 жыл) арасында кем дегенде 1300 жылдық уақыт бар.
Осы уақыт ішіндегі барша тілдік деректер шумер тілінің кезең-
дері мен диалектілері ескерілместен, бір сөздіктің ішіне енгі-
зілген еді. Түрік тілі болса, соңғы 1250 жылда көлемді үш кезең-
нен өтіп, көптеген диалектілерге бөлінді. Сондықтан, егер түрік
тілінің шумер тілі сөздігі секілді сөздігі болған болса, сол
сөздікте, мысалы д/ әрпінің баламасы ретінде д/, й/, з/, т/, р/
секілді бес параллель баламасы және оларды дәлелдейтін сөздер
топтамасы болар еді. Олай болса, шумер тіліндегі сөздерде
анықталған параллель дыбыстар мен осыны дәлелдейтін сөздер
топтамасының себебі осы «уақыт тереңдігі» болуы тиіс. Мұндай
жағдайда шумер тілі мамандарының осы диалектілерге тән
ерекшеліктерді анықтаған – анықтамағандықтарын
іздестіру мен
топтамаларға соған қарай түсінік беру қажет деп таптым», – деп
ұзақ жұмыстың әрі қарай қалай жүзеге асқандығын баяндайды.
Осы бойынша жүргізген жұмыстарын 1982 жылы аяқтайды.
Оның байқауы бойынша, шумертанушылар бірнеше диалект
анықтаған: Эмедуб, эмесал, эмеку, эмегир. Алайда бұл диалект-
тердің тек қана эмесал «әйел тілі» диалектіне тән ерекшеліктер-
дің кейбіреулері, мысалы м: г, д: г анықталған, қалған диалек-
тердің ерекшеліктері болса эмеку диалектіне тән еместігіне қа-
рамастан, эмеку диалектіне, яғни негізгі шумер тілінің мысал-
дары ретінде, бір кезеңнің және бір диалектінің сөздері секілді
көрсетіліп, «басқа ешқандай тілде кездеспейтін ғажап дыбыстық
өзгеру» сынды сөйлемдермен түсіндірілген. Егер деректер хро-
45
нологияға сәйкес және география назарға алынып
жиналған бол-
ғанда, бастапқыда осы диалектердің әрқайсысының өзіне тән
ерекшеліктерін байқау мүмкіншілігі туындауы мүмкін екендігін
айтып, шумер мектептеріндегі саз балшық кестелердің оқушы-
лар тарапынан әрдайым көшірмелерінің алынып отыруының
күмәнсіз екені, түрлі диалекттерге тән сөздердің негізгі тілдегі
формалармен араласып кетуінде, көне және жаңа формалардың
бірге, бір ескерткіште қолданылуында рөлі барлығын, бір сына
жазуы маманынан (Барри Ашлер деп ойлаймын) естіген
«Шумер тілі ескіге үңілген сайын айқындала түседі» деген
сөйлемнің сыры осы болуы мүмкін екендігін алға тартты.
Бұл еңбегінде ғалым шамамен соңғы қырық жылда
анықталған отыз екі дыбыс сәйкестігінен, маңызды және мақсат
үшін жеткілікті деп ұйғарылған 16 сәйкестікті ұсынып отыр. Бұл
сәйкестіктердің жетеуі сөз басындағы дауыссыз дыбыстарға,
бесеуі түбірге, дауысты дыбыстан кейінгі дауыссыз дыбыстарға,
қалған төртеуі сөз соңындағы дауысты және дауыссыз
дыбыстарға қатысты. Тізім берілген сөздер іштеріндегі біреуден
көп дыбыс сәйкестігін не сөздердің түгелге жуығын түсіндіре
алады. Бірінші топты құрайтын он алты заңды
Достарыңызбен бөлісу: