Т. М. Блисов Экологиялық картографиялау

Румб арқылы сызылған планды қарапайым фигураларға бөліп, әр фигураның ауданын 2 рет есептеңіз. Егер араларындағы айырмашылық орташа ауданның 1/100 артпаса жалпы полигонның ауданын есептеңіз.

5, с. 9-17; 6, с. 70-88; 7, с. 33-41.

№6 Зертханалық жұмыс
Тақырыбы: Планиметр арқылы жер алаңын есептеу
Мақсаты: жер алаңын полярлы планимет арқылы есептеу

Құралдар: жай қарындаш, мастабты сызғыш, А4 форматты чертеждік қағаз, циркуль-өлшегіш, транспортир, үшбұрыш, полярлы планиметр
Тапсырмаға түсініктеме
Механикалық әдіспен жер алаңын есептеу дәлділігі жағынан және кезкелген формадағы жер учаскелер алаңын немесе ауданын тез орындалуы жағынан өте тиімді. Сонымен қатар алаңды графикалық әдіс арқылы жеткілікті дәлдікте есептеу тек шамалы учаскелерге қолдануға болады.

Жер алаңын қарапайым фигураларға бөлу мүмкін болмағанда – планиметр деген аспап қолданылады.

Планиметр – жер ауданын есептеу үшін арналған механикалық аспап. Планиметрдің екі қолы бар: 1. Әрекет қол; 2. Полюстік қол. Әрекетті қолда есеп механизмасы орнатылады, оның ұшында сызу шынысы бар.

Есеп механизмасының құрылысы: есептеу тегіршегі – 100 бөлікке бөлінген. Есептеу тегіршегісінің айналуын циферблаттан оқу мүмкін – 1-ші сан. 2-ші, 3-ші, 4-ші сан верньерден алынады. Алаңның ауданын анықтау үшін полюстік қол әрекетсіз болып орнатылады. Ал әрекетті қолмен алаңның шекарасы сызылады (сағат тілі бағытымен). Есеп механизмасынан алғашқы сан және соңғы сан алынады. Соңғы саннан – алғашқы санды алғанымызда планиметр бөлігі арқылы өрнектелген ауданды табамыз.

Есеп механизмінен санау тәртібі (15 сурет):

15 Сурет. Планиметр көрсеткіштерін анықтау

Көлемді га, немесе м² арқылы көрсету үшін планиметр бөлігінің бағасын табу керек.

Планиметрмен жұмыс істеу үшін полюс оң тарапта, сол тарапта орнатылуы мүмкін.

Планиметр бөлігінің бағасын табу:

Планиметрдің ең кіші бөлігінің м² немесе га арқылы сәйкес көрсетілуі – планиметр бөлігінің бағасы деп аталады.

Планиметр бөлігінің бағасын табу үшін бақылау сызғышы (контрольная линейка) қолданылады, оның сызған ауданы 100см², немесе 1:10000 масштабында ауданы 100 га болады.

Бақылау сызғышы бойынша сағат тілі бағытымен аудан екі айналымнан алынған санаулармен есептеледі: мысалы, 6382, 7333, 8283, олардың айырмашылықтары 7333-6382=951 және 8283-7333=950. Екі есептеудің арасындағы айырмашылық үш бөліктен аспауы керек, бізде бір бөлік, олай болса орташа ауданын есептеуге болады (951+950):2 =950,5. Бөліктің бағасы С₁= 100 : 950,5 =0,1052 га.

Полигон контурын өлшегенде планиметрді оң тараптан қояды, өлшенетін алаңды екі рет айналады. Әр айналымның санауын алады, кестеге жазады, содан кейін есептеулердің айырымын, орташа айырымын табады.

Мысалы, полигонды айналғандағы санаулар 7150, 8444, 9739, оларды айырымдары: 8444 – 7150 = 1294 және 9739 – 8444 = 1295.

Екі есептеудің арасындағы айырым үш бөліктен аспауы керек, бізде бір бөлік, олай болса орташа ауданын есептеуге болады (1294+1295):2=1294,5.

Содан кейін бақылау сызғышының бағасын – С₁ құрылған полигонның масштабына сәйкесті ету үшін – С₂ келесі есепті жүргізеді:

С₂ = (М_{2 :} М₁)² х С₁, мұнда М₂ – полигонның масштабы, М₁ - бақылау сызғышының ауданын есептеу масштабы.

Мысалы, С₂ = (2000 :10000)² х 0,1052 = 0,0042.

Олай болса полигонның ауданы 1295 х 0,0042 = 5,44 га.
4 Кесте. Ауданды (алаңды) планиметрмен анықтау ведомосы

Планиметр №1235. Бөлік бағасы С₁ = 0,1052

Ауданды өлшеу барысында санаулар арасындағы айырмашылық ауданы планиметрдің 200 бөлігіне дейін болғанда 2 бөлік, 200 – 2000 дейін 3 бөлік, ал 2000 бөліктен артқанда 4 бөліктен аспауы керек.

1 Жер алаңын есептеудің қандай түрлерін білесіңдер?

2 Графиктік әдіспен ауданды анықтаудың мәні неде?

3 Планиметр не үшін керек және оның құрылысы қандай?

4 Планиметр бөлігінің бағасын қалай анықтауға болады және ол нені көрсетеді?

5 Планиметр бөлігінде немесе өлшемінде анықталған фигура алаңын гектарға қалай аударуға болады?

1, с. 180-185; 2, с. 27-33; 3, с. 165-169; 4, 123-128 б;. 5, с. 17-24.

№7 Зертханалық жұмыс

17-суретте көтеріліп келе жаткан судың төбені бірте-бірте қалай басатыны бейнеленген. 1 -жағдайда су төбенің етегін жайлап алған. 2-3-4- жағдайларда әрбір 1 м сайын көтерілген су төбенің кандай жерін альш жатқандығын көреміз.

Горизонтальдар топографиялық картада белгілі бір биіктік сайын жүргізіледі (1м, 2,5м, 5м, 10м, 25м, 50м, 100,0м). Бұл мөлшер картаның масштабына және жер бедерінің ыңғайына карай белгіленеді. Мәселен, 1:10 000 масштабтағы топографиялык картада гори­зонтальдар тегіс жазықта 2,5 м сайын, ал кыратты жерде 5,0 м сайын жүргізіледі.

Жер бедері қимасының биіктігі (h) деп биіктігі бойынша көршілес горизонтальдардың ара қашықтығын айтады.

Салынымы-заложение (d) деп көршілес горизонтальдардың пландағы метрмен өлшенген ара қашықтығын айтады.

Жер бедерінің сипатын аныктауды оңайлату үшін картада кейбір горизонтальдардың және нүктелердің биіктігі жазылып койылады. Цифрдың жоғарғы жағы әрқашанда өрге, аяғы ылдига қарап тұрады. Сонымен бірге ылдидың бағытын горизонтальдарға кесе-көлденең койылған сызыкша - бергштрих (немісше берг - тау, штрих - сызык) көрсетеді (18 сурет).

Горизонтальдардың қасиеттері:

1. Горизонтальдар тұйықталған қисық сызықтар.

2. Бір горизонтальда орналасқан барлық нүктелердің биіктіктері бірдей болады.

3. Горизонтальдар арасындағы ең қысқа қашықтығы оның ең тікті құламалығын білдіреді.

Жер бетінің кейбір горизонталь­дармен түсіруге келмейтін бедері (жарқабак, жыра, т.с.с.) қосымша шартты белгілер қолдану арқылы бейнеленеді.

Бірінші тәсіл бойынша беткейдегі биіктігі жазылған екі горизонтальдарды табады, содан кейін осы горизонтальдардың айырымын анықтайды оны горизонтальдар арасындағы аралық санына бөледі. Мысалы, екі горизонтальдар жазылған: 180,0 м және 160,0 (20 сурет). Олардың айырымы 20,0 м тең, ал аралық саны 8 м, олай болса горизонтальдармен рельефтің қиылысу биіктігі: h = 20:8 = 2,5 м.

20 Сурет 21 Сурет

Жарты горизонтальдар есептелмейді.

Екінші тәсіл бойынша бір беткейде орналасқан биіктігі көрсетілген екі нүктені табады (21 сурет), олардың (екі нүктенің) биіктік айырымын горизонтальдар санына бөледі, табылған сан қиылысу биіктігіне жақын болады.

Мысалы, таудағы нүктенің биіктігі 208,6 м., екінші нүкте беткейде орналасқан биіктігі 189,3 м. Олардың арасындағы горизонтальдар саны 7 тең. Онда 208,6 – 189,3 = 19,3 м, h = 19,3 : 7 = 2,7 м., олай болса рельефтің қиылысу биіктігі 2,5 м тең болады.