В санатының
листингілік
компаниялары
6
Иə
Иə
Иə
Иə
Жоқ
Иə
16
Банктер
Иə
Иə
Жоқ
Жоқ
Жоқ
Иə
18
Сақтандыру
компаниялары
Иə
Иə
Жоқ
Жоқ
Жоқ
Иə
Қолданылмайды
Зейнетақы қорлары
Иə
Иə
Иə
Иə
Жоқ
Жоқ
Қолданылмайды
МК
Иə
Иə
Иə
Иə
Жоқ
Иə
19
15.
«Акционерлік қоғамдар туралы» Заңға сəйкес, акционердің компанияның қызметі
туралы ақпарат, соның ішінде акционерлердің Жалпы жиналысымен немесе компанияның
Жарғысымен белгіленген нысанда қаржылық есеп-қисаптарды алуға құқығы бар. Осы Заң
сондай-ақ барлық акционерлік қоғамдардың аудитын жүргізуді талап етеді, бірақ аудиторлыұ
қорытындының жалпыға қол жетерлігін қамтамасыз етуді талап етпейді. Сонымен қатар, Заңға сəйкес
жылдық қаржылық есеп-қисаптар мен аудиторлардың қорытындылары акционерлердің танысуы үшін
акционерлердің жылдық жиналысын өткізу күнінен кем дегенде он күн бұрын танысу үшін дайын
болуға тиіс. Осы Заңның енді бір талабы компанияның бұқаралық ақпарат құралдарында өзінің
балансын, табыстар мен шығасылар туралы есептемесін, ақша қозғалысы туралы есептемесі мен
меншік капиталдағы өзгерістер туралы есептемесін жариялауы болып табылады . Заңда
топтастырылған қаржылық есеп-қисаптарды жариялау қажеттілігі туралы анық нұсқау жоқ. Практика
жүзінде топтастырылған қаржылық есеп-қисаптарға қол жеткізу мүмкіндігіне ие болу қиын.
16.
«Бағалы қағаздар нарығы туралы» Заң компания кез келген мүдделі тұлғаға қаржылық
есеп-қисаптардың құрамындағы ақпаратты беру мақсатында бастапқы көпшіліктік ұсыныс
(ППП) жасауын талап етеді. Заң сондай-ақ ол ақпараттың уəкілетті органға жолдануын жəне
бұқаралық ақпарат құралдарында жариялануын талап етеді. Енді баға белгіленген компаниялардың
қаржылық есеп-қисаптарын жариялауға талап тек Қазақстан қор биржасының (КАФБ) листингілік
ережелерімен айқындалады. Эмитенттер КАФБ атына тоқсандық жəне жылдық есептемелерін (соның
ішінде қаржылық есептемелерін) жолдауға міндетті. Ең жоғары листинг санатының (А санаты)
эмитенттері өздерінің қаржылық есеп-қисаптарын ХҚЕС сəйкес жасауға тиіс. Алайда одан көрі төмен
листинг санатының (В санаты) эмитенттері өздерінің қаржылық есеп-қисаптарын дайындауға
арналған стандарттар ретінде ХҚЕС, сондай-ақ КСБУ пайдалана алады.
17.
КАФБ листингілік компаниялардан алатын ақпаратын өзінің Интернеттегі сайтында
орналастырады. Алайда, КАФБ ол ақпаратты мүлдем тексермейтін, соның нəтижесінде ақпараттың
сапасы біркелкі емес жəне көбіне қаржылық есеп-қисаптарын ХҚЕС сəйкес жасауға үміткер
компаниялардан күтуге болатын деңгейден төмен
болып шығатын секілді. 2-ші суретте көрсетілгендей,
қаржылық
есеп-қисапқа
заңнамалық
талаптарды
сақтамау негізінен қаржылық есеп-қисаптар мен
аудиторлық қорытындыларға ескерімдерді тапсырмау
түрінде
көрінеді.
Есеп-қисап
беру
талаптарын
орындамайтын листингілік компаниялардың үлесі
(солдан оңға қарай бағаншалар) :
1) – Баланс 2) – Табыстар
мен шығасылар туралы есептеме 3) – Меншік капиталдағы
өзгерістер туралы есептеме 4) – Ақша қозғалысы туралы
есептеме 5) – Ескерімдер 6) – Аудиторлық қорытынды 7) –
Аралық есеп-қисап.
Казахстан – Стандарты и кодексы бухгалтерского учета и аудита
стр. 4
6
В санатының листингілік компаниялары қандай да бір арнайы бухгалтерлік есеп немесе қаржылық есеп-
қисап стандарттарын қолдануы туралы талап болмағандықтан, олар «Акционерлік қоғамдар туралы»
Заңның талаптарын жəне қосымша ретінде, аудиторлардың қорытындыларын алуға талапты сақтауға тиіс
деп саналады (16-шы тармақты қараңыз).
Казахстан – Стандарты и кодексы бухгалтерского учета и аудита
стр. 5
18.
«Банктер жəне банк қызметі туралы» Заң банктердің өздерінің жылдық есептемелерін
жариялағанын талап еткенімен, ол топтастырылған қаржылық есептемелердің жалпыға қол
жеткізерлік болуын талап етпейді. Заң жылдық есептемені, соның ішінде балансты жəне табыстар
мен шығасылар туралы есептемені аудиторлар тексергеннен жəне акционерлердің Жалпы жиналысы
құптағаннан кейін ол қаржылық есептемелерді жариялауды көздейді. Филиалдары бар банктер
сондай-ақ сол іспеттес форматта топтастырылған қаржылық есептемелер жасауға міндетті жəне ондай
есептемелер меншік иелеріне жəне банк секторының, сақтандыру секторының, бағалы қағаздар
нарығының жəне зейнетақы қорларының қызметін қадағалауды жүзеге асыратын Қаржы нарығы мен
қаржылық ұйымдарды реттеу жəне қадағалау жөніндегі агенттікке (АФН) жолданады. Аудитор
тексерген баланстық есептеменің жəне пайдалар мен залалдар туралы есептеменің топтастырылған
нысандарын жариялау туралы талап Қазақстан Ұлттық банкі Кеңесінің қаулысында аталған. Алайда,
ондай нысандардың пайдаланушылар үшін маңызы шектеулі сипатта болады жəне оларды
топтастырылған қаржылық есеп-қисап ретінде қарастыруға болмайды. Бұл Базель банктік қадағалау
жөніндегі комитеті шығарған «Тиімді банктік қадағалаудың негіз қалаушы принциптерінің» 21-ші
Принципінің мағынасынан алшақ. Соның салдарынан салымшылар мен басқа несиегерлер банктік
топтардың қаржылық жағдайы туралы жеткілікті ақпарат алуға талпынғанда, көптеген қиындықтарға
тап болуы мүмкін.
19.
Қазақстан Үкіметінің 2001 жылғы 28-ші ақпандағы № 290 Қаулысы аудиторлар
растаған МК қаржылық есептемелері таралымы 30
000 данадан артық Қазақстандық
бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланып отыруын талап етеді. Жарияланатын қаржылық
есептемелердің форматын Қаржы министрлігі бекіткен. Қаулыда топтастырылған қаржылық
есептемелердің жариялануға тиіс екендігі туралы анық нұсқаулар жоқ.
20.
Демек, көпшіліктік мүдделі ұйымдардың көпшілігі үшін қаржылық есептемелерін
Қазақстандық бұқаралық ақпарат құралдарында жариялауға талап белгіленгеніне қарамастан,
бұл жарияланатын (топтастырылған) қаржылық есептемелердің не толықтығына, не жалпыға
қол жетерлігіне кепілдік бермейді. Жоғарыда аталғандай, міндетті жариялануға жататын
құжаттардың құрамы пайдаланушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жеткіліксіз (бұ
əсіресе, қаржылық есептемелерге ескерімдердің жоқтығына қатысты), ал таңдап алынған бұқаралық
ақпарат құралдары көбінесе пайдаланушылар үшін ыңғайсыз. Өзінің тапсырмасын орындаған бүкіл
кезеңнің ішінде, РОСК дайындаған топ листингілік емес компаниялардың (топтастырылған)
қаржылық есептемелерін алуға талпынғанда, көптеген қиындықтарға кезігіп отырды. Көптеген ірі
компаниялар өздерінің қаржылық есеп-қисаптарын Интернеттегі сайттарында ашпайды, ал ірі
компаниялар мен ШОК бірқатарының басшылығына РОСК дайындау мақсаттары үшін қаржылық
есептемелерді беру туралы өтінішпен төте жүгіністерге жауапқа топ бас тарту алып отырды.
Сонымен қатар, 2007 жылғы «Бухгалтерлік есеп жəне қаржылық есеп-қисап туралы» Заң Үкіметке
барлық ОПИ өздерінің қаржылық есеп-қисаптарын табыстауға тиіс болатын депозитарий құруға
мүмкіндік береді, бұл қаржылық ақпаратқа қол жеткізу мүмкіндігін көтереді.
21.
2006 жылғы мамырда қабылданған жаңа «Аудиторлық қызмет туралы» Заң Қазақстанда
аудиторлық тексерістер жүргізу үшін Халықаралық аудит стандарттарын (ХАС) 2006 жылдың
қарашасынан бастап қолдануды талап етеді. Оның алдындағы «Аудиторлық қызмет туралы» Заңның
(1998 жыл) талаптарына сəйкес, аудит стандарттарын Республика аудиторлар палатасы (АП)
қабылдауға жəне Қаржы министрлігі бекітуге тиіс болатын. АП аудит стандарттарының жобаларын
дайындап, оларды Қаржы министрлігінің бекітуіне жолдады. Бұдан əріде төменде 50-ші тармақта
аталғандай, бұл кəсіби аудиторлардың арасында қандай аудит стандарттарын қолдану керектігіне
қатысты үлкен шатыстық туғызуға əкеліп соқты.
22.
Аудиторлар аудиторлық тексеру жүргізу кезінде телтірілген нұқсанның салдарына
байланысты туындайтын жауапкершіліктен сақтандырылған болуға тиіс. Алайда Заңда
