Стандарттар мен кодекстерді сақтау туралы есептеме

 

Алайда,  Қазақстандағы  реттеу  мəдениетінің  ерекшеліктерін  назарға  ала  отырып,  АФН 

енгізуі  мүмкін  қаржылық  есеп-қисап  сапасын  кез  келген  жақсартулар  оның  міндетті 

қадағалау  еңберіндегі  қызметінің  жанама  өнімі  болатын  тəрізді.  № 1 Стандарттың 

құрамында  оған  сəйкес  аудиторлар  мен  басшылықтан  қосымша  ақпарат  туралы  сұратым 

есеп-қисапқа,  соның  ішінде  қаржылық  ақпаратқа  нормативтік  талаптардың  қолданылуын 

қамтамасыз  ету  мақсатын  көздейге  тиіс  нақты  қағида  бар.  АФН  «Банктер  жəне  банктік 

қызмет  туралы»  Заңмен  белгіленген  стандарттар  мен  шектеулерді  бұзу  жағдайында 

бастамашы  болатын  рəсімдер  шын  мəнінде  ұлттық  заңнанамен  көзделген  айыптық 

санкциялар  болып  табылады.  № 1 Стандартта  сипатталған  əрекеттер («əдетте  нарықта 

адалдықты жəне нарыққа сенімді көтеруді мақсат тұтатын шаралар» болып табылады .

 

• 

6-шы  Принцип – Құзыретті  əкімшілік  органдар  Үкіметтен  жəне  нарыққа 

қатысушылардан  бірдей  дəрежеде  тəуелсіз  болуға  жəне  бұл  орайда  қажетті 

өкілеттіктерге  жəне  жетерліктей  ресурстарға  ие  болуға  тиіс.  АФН  құру  қаржы 

нарығын  мемлекеттік  реттеудің  тəуелсіз  жəне  тиімді  жүйесін  құруға  бағытталған 

саясаттың құрамдас бөліктерінің болып табылады. АФН иеленетін ресурстар, тəрізі əбден 

жеткілікті  болуға  тиіс,  қаржы  нарығының  бүгінгі  мөлшерін  ескергенде,  АФН  қолында 

оған  өзінің  функцияларын  орындау  үшін  қажетті  ақпаратты  алуға  құқықтар  бар.  Алайда 

ХҚЕС  құрамымен  жақсы  таныс  білікті  қызметкерлер  құрамы  жетіспейді,  бұл  ХҚЕС 

сақталуына мониторингінің нақты міндетін орындауды қиындатады. 

 

• 

7-ші Принцип – Те необходимые полномочия, которые можно делегировать конкретным 

лицам, действующим от имени независимого компетентного административного органа, 

должны,  по  крайней  мере,  включать  в  себя  право  вести  мониторинг  финансовой 

информации,  предусматривать  право  требовать  дополнительную  информацию  от 

эмитентов  и  аудиторов  и  принятия  мер,  в  соответствии  с    требованиями  процедур 

обеспечения  соблюдения.  По-видимому,  все  необходимые  полномочия  у  АФН  уже 

имеются,  но  агентство  пока  еще  не  считает  своей  первоочередной  задачей  обеспечение 

соблюдения стандартов бухгалтерского учета. 

 

• 

8-ші  Принцип – Аталған  тиісті  құзыретті  əкімшілік  органдар: (a) баяндалған 

принциптердің негізінде стандарттардың тиісті белгіленген сақталу тəртібін əзірлеуді; 

жəне (b) сондай  белгіленген  тəртіпті  іске  асыруды  қамтамасыз  етуге  тиіс.  Қаржылық 

есеп-қисапты  міндетті  бақылауға  қатысты  тұрғыдан,  АФН  стандарттардың  сақталуын 

қамтамасыз  етудің  белгіленген  тəртібін  əзірлегені  жəне  практикада  іске  асырғаны  айдан 

анық,  оған 2004 жылы  қабылданған  шаралар  куə.

20

  Реттелетін  кəсіпорындардың  жалпы 

мақсаттағы  қаржылық  есеп-қисабын  жасау  кезінде  ХҚЕС  сақталуына  мониторинг  жəне 

қамтамасыз ету үшін сол іспеттес рəсімдер əзірлеу қажет. 

 

• 

9-шы  Принцип – Сақтауды  қамтамасыз  ету  принциптері (a) бағалы  қағаздары 

реттелетін  нарықтағы  сауда  сессияларына  жіберілген;  жəне (b) реттелетін  нарықта 

өздерінің  бағалы  қағаздарын  саудалықтарға  жіберуге  өтінімдер  берген  эмитенттер 

тапсыратын  қаржылық  ақпаратқа  таралуға  тиіс.  Саудалықтарға  рұқсат  алуды 

қалайтын  аталған  ұйымдар  тапсыратын  қаржылық  ақпарат  өте  мұқият  тексеріледі,  ал 

саудалықтарға  рұқсат  алған  эмитенттердің  қаржылық  ақпараты  одан  көрі  жеңіл  талдауға 

ұшырайды. 

 

• 

10-шы  Принцип – Сақтауды  қамтамасыз  ету  принциптері  барлық  өзара  байланысты 

қаржылық  құжаттардың  құрамындағы,  соның  ішінде  дербес,  сондай-ақ  жиынтық 

форматта  дайындалған  жылдық  жəне  аралық  қаржылық  есептемелерде,  сондай-ақ 

проспектілер мен сол іспеттес құжаттардағы қаржылық ақпаратқа қолданылуға тиіс. 

Осы  принципті  сақтау  АФН  қолданылатын  мониторингілік  рəсімдердің  əрекет  саласын 

кеңейтуді  жəне  оларды  биржада  тіркелген  компаниялардың  жылдық  жəне  аралық 

қаржылық есептемелеріне таратуды қажет етеді. 

 

                                                           

20

   АФН жүзеге асырған мониторинг жəне қадағалау туралы ақпарат оның жылдық есептемесінде бар. 

Казахстан – РОСК «Бухгалтерский учет и аудит»                                                                       Приложение - стр.2 

 

• 

11-ші  Принцип – Эмиссия  проспектілерінен  басқа  қаржылық  ақпаратты  тексеру  үшін 

жалпы қабылданған практика тіпті егер алдын ала ресімдік тексеруге тыйым салынбаса 

да, «факт  бойынша»  бақылау  болып  табылады.  Кей  жағдайларда,  мысалы,  əлдебір 

компания  қаржылық  құралдарың  əлдебір  нақты  типін  алғаш  рет  пайдаланатын  уақытта, 

тіркелген компания нақты есепке алу немесе ақпарат ашу операциясы бойынша алдын ала 

тексеру рəсімін жүргізуді талап етуді мақсатқа сай деп санауы мүмкін.. 20-шы Принципте 

берілгендей, АФН өзіне de facto ХҚЕС қолданудың жалпы мəселелері жөнінде кеңесшінің 

функцияларын  алмауға  тиіс,  себебі  оның  рөлі  есеп-қисапқа  мəлімденетін  талаптарды 

айқындау  емес,  сол  талаптардың  сақталуын  бақылауды  жүзеге  асыру  болып  табылады. 

Осы принципті сақтау тіркелген компания тапсырған ақпарат бəлкім, АФН бұрын өткізген 

алдын  ала  тексеруден  тəуелсіз,  ол  жарияланғаннан  кейін  тиісті  мониторинг  рəсімдерінің 

шеңберінде тексерілуге тиіс екенін білдіреді.

 

• 

12-ші – Принцип - Эмиссия  проспектілерін  бақылау  үшін  қалыпты  рəсім  күтістегі(ex 

ante)  нəтижелерді  тексеру  жəне  бекіту  болып  табылады.  Эмиссия  проспектілерінде 

берілген  қаржылық  ақпаратта  стандарттардың  талаптарының  сақталуын  сондай-ақ  

"факт  бойынша" (ex post), бірақ  қосымша  шара  ретінде  тексеруге  болады.  Жоғарыда 

аталғандай,  Қаржы  нарықтары  туралы  заң  қаржылық  есеп-қисап  құжаттарының 

құрамындағы бүкіл қаржылық ақпараттың кез келген мүдделі тұлғаға берілуін талап етеді. 

РОСК  дайындаған  топ  эмиссия  проспектілерін  шығаруға  рұқсатты (ex ante) үнемі  АФН 

беріп  отырғанын  анықтады.  Алайда  топ  АФН  жүргізетін  талдаудың  ақтық  сипатына 

қатысты ешқандай қорытынды тұжырымдамады.

 

• 

13-ші  Принцип – Қаржылық  ақпаратта  стандарттардың  талаптарының  сақталуын 

қамтамасыз ету рəсімдерін қолдану əдетте эмитенттердің таңдауына жəне  талдауға 

арналған құжаттарға байланысты болады. Алайда, тек қана тəуекелдіктерді талдауға 

негізделген тəсілдеме де жарамды əдіс бола алады. Аталған приципті сақтау үшін, барлық 

тіркелген  компанияларда  талаптардың  толық  сақталуына  қол  жеткізетін  қаржылық 

ақпаратты  талдау  жүйесін  құру  қажет,  сондықтан  егер  тіпті  ықтимал  бұзушылықтарға 

қатысты  жорамалдар  болмаса  да,  компаниялардың  құжаттарына  талдау  жүргізуге  əбден 

болады  деп  саналар  еді.  Алайда,  ХҚЕС  құрамымен  жақсы  таныс  білікті  аудиторлардың 

жеткіліксіздігін  назарға  ала  отырып,  неғұрлым  мақсатқа  сай  əдістеме  деп  сақтамау 

тəуекелдігі  бəрінен  жоғары  компанияларға  назарды  шоғырландыруға  негізделген 

тəсілдемені санау керек. Ең алдымен, тексеріс жарияланған қаржылық ақпараттағы ХҚЕС 

елеулі  сақталмау  фактілерінің  барлығын  түзету  үшін,  олар  бойынша  білікті 

аудиторлардың қорытындылары бар барлық компанияларда жүргізілгенін қамтамасыз ету 

ақылға қонымды болар еді.

 

• 

14-ші  Принцип – Стандарттардың  талаптарының  сақталуын  қамтамасыз  ету  үшін 

жауапты  органдарға 13-ші  Принципте  берілген  таңдау  əдістерін  біртіндеп  игеруге 

мүмкіндік  беру  үшін,  уақытша  жұмысшы  нұсқа  ретінде  ерікті  таңдауға  жəне  келесіде 

алмастыруға негізделген аралас таңдау əдістемесі ұсынылады. Алайда, бұл орайда ондай 

əдістеме  анықталмау  тəуекелдігінің  əлдебір  жарамды  деңгейін  көздеуге  тиіс. 13-ші 

Принципте  берілгендей  (жоғарыдан  қараңыз),  білікті  аудиторлық  қорытынды  үшін 

тексеру объектілерін іріктеу механизмі өздерінің қаржылық есеп-қисаптарын дайындаған 

кезде  тиісті  талаптарды  сақтамайтын  эмитенттерге  қатысты  талаптардың  сақталуын 

қамтамасыз  ету  бойынша  шаралар  қабылдауды  қамтамасыз  ету  мақсатында  АФН  үшін 

бірінші кезекті міндетке айналуға тиіс. Алайда қоғамның жалпы жүйеге сенімін арттыруға 

жəрдемдесу  жəне  егер  ол  аудиторың  мінсіз  оң  қорытындысымен  тапсырылатын  болса, 

қаржылық  есеп-қисаптың  ХҚЕС  талаптарына  жəне  нормативтік  құжаттарға  толық 

сəйкестігін  қамтамасыз  ету  үшін,  белгіленген  тəртіп  рəсімдеріне  ерікті  іріктеу  элементін 

енгізген маңызды.

 

• 

15-ші Принцип – Таңдап алынған қаржылық ақпараттық құжаттарда стандарттардың 

талаптарының  сақталуын  қамтамасыз  ету  əдістері  таза  ресімдік  қарап  шығудан 

ақпараттың  барлық  элементтерін  «жаратылысы  бойынша»  терең  талдауға  дейін 

Казахстан – РОСК «Бухгалтерский учет и аудит»                                                                       Приложение - стр.3 

 

ықтимал  тексеру  рəсімдерінің  кең  ауқымын  қамтиды.  Тəуекелдік  деңгейі  əдетте 

стандарттардың  талаптарының  сақталуын  қамтамасыз  ету  органдары  жүзеге 

асыратын талдаудың тереңдігін айқындауға тиіс. Талдауға жататын құжаттама типі 

де,  эмитент  туралы  қолда  бар  ақпарат  көлемі  дер  назарға  алынады.  Тіркелген 

компаниялардың  қаржылық  ақпарат  тапсыруына  қатысты  нормативтік  талаптардың 

сақталу  ахуады  бойынша  жиналған  нақты  материал  аталған  талаптардың  сақталмау 

деңгейі қазіргі кезеңде шектен тыс жоғары екенін көрсетеді. 

 

• 

16 

Принцип – Қаржылық  ақпараттан  елеулі  бұрмалау  анықталған  кезде, 

стандарттардың  талаптарының  сақталуын  қамтамасыз  ету  үшін  жауапты  органдар 

ақпаратты  тиісті  ашуға  шаралар  қабылдауға  жəне  қажет  болған  жағдайда,  аталған 

бұрмалауды жариялылық түзетуді талап етуге тиіс (есеп-қисап бойынша нормативтік 

құжаттардың  талаптарына  сəйкес).  Есеп-қисапқа  ресімдік  талаптардан  елеусіз 

ауытқулар  əдетте  тіпті  егер  олар  жалпы  алғанда  тиісті  түзетуге  лайық  болса  да, 

жариялылық  түзетуді  талап  етпейді.  Елеулілік  есеп-қисап  бойынша  қолданыстағы 

нормативтік құжаттарға сəйкес айқындалуға тиіс. Ақпарат егер оны өткізіп алу немесе 

қайта тапсыру қаржылық есеп-қисапты пайдаланушылар қабылдайтын шешімдерге ықпал 

ете  алатын  болса,  елеулі  деп  саналады.  АФН  егер  жарияланған  қаржылық  есеп-қисапта 

мəні  бойынша  қателік  пайда  болғанда,  тиісті  түрде  түзетілген  ақпарат  жұртшылықтың 

мəліметіне жеткізілетіндей жағдайды қамтамасыз ету үшін, стандарттардың талаптарының 

сақталуын  қамтамасыз  ету  бойынша  рəсімдерді  белгілеуге  тиіс.  Елеусіз  қателіктер 

анықталған кезде оларды компанияға табыстауға жəне/немесе онымен талқылауға болады, 

бірақ шектеулі ресурстарды сайып келгенде шешімдерге ықпал етпейтін жəне сол себепті 

өзінің  осңынан  бағалы  қағаздар  нарығы  үшін  негативті  салдар  ертпейтін  проблемаларға 

жұмсау  артық  болар  еді.  Алайда,  бұл  орайда  мысалы, 2004 жылда  тіркелген 

компанияларды  тексеру  кезінде 25% жағдайларда  дерлік  орын  алған  қаржылық  есептік 

құжаттарға  жарияланған  ескерімдердің  жоқтығы  секілді  кемістіктер  жоғары  дəрежелі 

елеулі  қателік  болып  саналады, себебі  аталған  ескерімдердің  құрамында  қаржылық  есеп-

қисапты,  демек  эмитенттің  қаржылық  жағдайы  мен  шаруашылық  қызметінің 

көрсеткіштерін дұрыс түсіну үшін əбден қажеттердің санатына жататын ақпарат бар.

 

• 

17-ші  Принцип – Стандарттардың  талатарының  сақталуын  қамтамасыз  ету 

органдарының  деңгейінде  қабылданатын  шешімдерді  ұлттық  заңнамаға  сəйкес 

бұзушыларға  салынатын  санкциялардан  айыра  білу  керек.  Компанияларға  немесе  жеке 

тұлғаларға  айыптық  санкциялар  салау  аталған  компаниялар  немесе  жеке  тұлғалар  үшін 

заңнаманы жəне нормативтік құжаттарды бұзғаны үшін жазалау шамасы болып табылады, 

бірақ жарыққа шыққан ақпаратты түзету немесе жақсарту бойынша ешқандай шараларды 

көздемейді.  Стандарттардың  талаптарының  сақталуы  үшін  жауап  беретін  органдардың 

бірінші кезекті рөлі елеулі параметрлері бойынша сенімді ақпаратты қамтамасыз ету жəне 

сол  арқылы  капитал  нарықтарының  жұмыс  істеуінің  тиімділігін  көтеруге  жəрдемдесу 

болып  табылуға  тиіс.  Бұл  айыптық  санкциялар  немесе  өзге  жазалар  мақсатқа  сай  деп 

саналатынын  білдірмейді,  одан  көрі  стандарттардың  талаптарын  сақтаушы  органдардың 

нарық қажетсінетін жəне алуға құқылы ақпаратты оған табыс етуді қамтамасыз ету үшін 

түзету  шараларын  қабылдауды  өздерінің  бірінші  кезекті  міндеті  деп  санауға  тиіс  екенін 

көрсетеді. Қазақстан үшін əзірше осындай істердің ахуалы сипатты емес.

 

• 

18-ші  Принцип – Қабылданатын  шаралар  тиімді,  уақтылы  жəне  анықталған 

бұзушылықтың  салдарына  пропорционалды  болуға  тиіс.  Жоғарыда  аталғандай,  АФН 

қабылдайтын стандарттардың талаптарын сақтауды қамтамасыз ету бойынша шаралардың 

мақсаты  нарыққа  бағытталатын  ақпараттың  сапасын  жақсарту  болуға  тиіс.  РОСК 

дайындау  жөніндегі  миссияның 2005 жылдың  қарашасында  жұмыс  істегенін  жəне  біздің 

2004  жыл  үшін  берілген  ақпараттан  елеулі  бұзушылықтарды  анықтағанымызда  ескере 

отырып,  стандарттардың  талаптарын  сақтауды  қамтамасыз  ету  бойынша  қолданыстағы 

шаралар не тиімді, не уақтылы болып табылмайтыны туралы тұжырым жасауға болады.

 

Казахстан – РОСК «Бухгалтерский учет и аудит»                                                                       Приложение - стр.4 

 

• 

19-шы  Принцип – Бірдей  бұзушылықтар  үшін  бірдей  санкциялар  көделетін  келісілген 

стратегиялық əрекеттер жоспарын əзірлеу қажет. АФН өзі қабылдауға тиіс рəсімдерді 

қарастыратындықтан,  оған  да  сондай-ақ  мысалы,  қандай  мəн-жайларда  қандай  шаралар 

қабылдау керектігіне қатысты тұрғыдан аталған  шараларды қабылдаур тəртібін əзірлеген 

дұрыс.  Аталған  рəсімдерді  тіркелген  компаниялар  енді  ХҚЕС  талаптарын  жəне  жылдық, 

сондай-ақ  аралық  қаржылық  есеп-қисапқа  қатысты  басқа  нормативтерді  сақтау  АФН 

мониторингінің саласының бір бөлігіне айналатынын жадыларына түю үшін, жариялаған 

дұрыс  бола  алар  еді.  Осының  өзі  стандарттардың  талаптарының  сақталуын  қамтамасыз 

етуге стимул бола алады. 

 

• 

20-шы  Принцип – Нормативтік  талаптар  саласында  практикалық  əзірленімдерді 

үйлесімдеуді  алға  ілгерілету  жəне  ХҚЕС  қолдану  практикасына  стандарттардың 

нормативтік  талаптарының  сақталуын  қамтамасыз  ету  органдарының  келісімді 

көзқарасын  қамтамасыз  ету  үшін,  тиісті  органдар  ex ante жəне ex post  санаттарына 

жататын  ақпараттың  негізінде  қабылдайтын  шешімдерді  үйлестіру  қажет. 

Бухгалтерлік  есеп  бойынша  қарама-қайшылыққа  толы  елеулі  ақпарат  стандарттарды 

айқындау  немесе  ақпаратты  түсіндіру  үшін  жауапты  тиісті  органдарға  табысталуға 

тиіс.  Стандарттардың  талаптарын  сақтауды  қамтамасыз  ету  органдары  ХҚЕС 

қолдану  жөнінде  ешқандай  ұсыныстар  шығармауға  тиіс.  АФН  Халықаралық  қаржылық 

есеп-қисапты  түсіндіру  жөніндегі  комитет  (КИМФО)  жариялап  отыратын  ХҚЕС 

түсініктемесіндегі  ағымдағы  өзгерістерден  құлағдар  болғаны  өте  қажет.  Ол  сондай-ақ 

басқа  елдерде,  əсіресе  трансшекаралық  листинг  тьұрғысан  стандарттардың  сақталуын 

қамтамасыз ету жүйелерінде болып жатқан өзгерістерді бағуға тиіс.

 

• 

21-ші  Принцип  –  стандарттардың  сақталуын  қамтамасыз  ету  органдары  мезгіл-мезгіл 

жұртшылыққа  өздерінің  қызметі  туралы  ақпарат  беріп  отыруға,  жəне  кем  дегенде 

жекелеген  жағдайлар  бойынша  сақтауды,  соның  ішінде  бухгалтерлік  есепке  жəне 

ақпаратты  ашуға  байланысты  мəліметтерді  жариялап  отыруға  тиіс.  АФН  жқұрамында 

өзінің  қызметі  туралы  көп  ақпарат  бар  ылдық  есеп-қисапты  бекітті.  Бағалы  қағаздар 

нарығымен  жұмысқа  арналған  бөлімдерді  кеңейту  жəне  оларға  ХҚЕС  сақтау  туралы 

ақпаратты  жəне  қор  биржасында  тіркелген  компаниялардың  есеп-қисаптарына  басқа 

нормативтік талаптарды енгізу қажет

.   

 

 

 

Казахстан – РОСК «Бухгалтерский учет и аудит»                                                                       Приложение - стр.5