Тілдік мақсаттар
|
Oқушылар жасай алады …
Тұқым қуалайтын және тұқым қуаламайтын белгілер арасындағы айырмашылықты сипаттайды, зерттеумен байланысты сұрақтар қойып, ұсыныстар жасайды.
Пәндік лексика және терминология:
тұқым қуалаушылық, өзгергіштік, эволюция, қолдан сұрыптау, селекциялық өсіру, эволюциялық шежіре, тұқым қуалаушылық белгілері, гендер,модификация, жануар қолтұқымы, ұрпақ дәм, өлшем, ауруға қарсы тұру, тұқымдар
Диалог жүргізу / жазу үшін сөздердің пайдалы жинағы:
Тұқым қуалайтын өзгершітік дегеніміз .....
Тұқым қуаламайтын өзгергіштікке .....жатады.
Эволюция барсында, тұқым қуалайтын белгілер сақталды.
|
|
|
2 мин
6 мин
2 мин
5 мин
3 мин
5 мин
10 мин
5 мин
2 мин
25 мин
5 мин
5 мин
|
Ұйымдастыру кезеңі.
Starter
(Ұ) Жануарлар (мысықтар) бір түр тобының суретін көрсету. Сыныптан топтағы байқалатын өзгергіштікті жазуды сұраңыз.
(Т) Бұл жануарлар бір анадан түды. Сіздің ойыңызша, олардың ұқсастықтары неде және неліктен олардың барлығы әр түрлі?
(ата-анасы бір болғасын олардың тұқым қуалаушылығы бірдей, бірақ, олар барлығы әр түрлі, бұл мұнда өзгергіштік те байқалатыны мәлім.)
(W/f) кері байланыс оқушы-оқушы, мұғалім-оқушы.
Оқушылармен бірлесіп сабақтың тақырыбы мен мақсаттарын ашу
Негізгі терминология бойынша жұмыс
(W/f) Тұқым қуалаушылық дегенді қалай түсінесіз?
Тұқым қуалаушылық — тірі ағзалардың, белгілерді ұрпақтан ұрпаққа беру қасиеті.
Өзгергіштік дегеніміз-организмнің бойындағы түрлі белгілер мен қасиеттердің сыртқы орта фактоларының әсерінен өзгеруі, соған байланысты ол жаңа белгі-қасиеттерге ие болады немесе өзінің кейбір белгі қасиеттерін жоғалтады.
(W/f) эволюция дегенді қалай түсінесіздер?
Эволюция – тірі табиғаттың уақытта бағытталған тарихи дамуы
Оқушылар анықтамаларды дәпитерге жазады
Эволюцияның маңызды факторлары ретінде өзгергіштік пен тұқым қуалаушылық жатады
(Т) Тұқым қуалаушылқтың эволюциядағы рөлі белгілердің ата-анасынан ұрпақтарына берілуінде жатыр, сонымен бірге онтогенез кезінде пайда болған белгілер де..
Өзгергіштік белгілері әр түрлі жаңа дарақтардың пайда болуына әкеледі.
Онтогенез кезінде пайда болған өзгергіштіктің барлығы ма тұқым қуалайды?
Мүмкін жоқ. Тұқым қуаламайтын өзгергіштік немесе модификациялық өзгергіштік, геномға қатысы жоқ, тұқым қуаламайды. Олардың эволюциядағы рөлі, олар ағзаға сыртқы ортаның күрделі, экстремалды жағдайларда тіршілігін сақтап қалуға көмектеседі.
Сонда, ұсақ жапырақтар транспирацияның төмендеуіне әкеледі, бұл өсімдікке ылғалы аз жерде тіршілігін сақтап қалуға көмектеседі.
Эволюция процесстерінде үлкен роль тұқым қуалайтын (мутациялық) өзгергіштік атқарады, оның геномға, гаметаларға қатысы бар. Бұл жағдайда пайда болған өзгерістер ата-анадан ұрпақтарына беріледі, және жаңа белгі ұрпақтарында қалады (егер пайдалы болса) немесе ағза тіршілігін жояды, яғни бұл белгі ағзаның сыртқы ортаға бейімделуін төмендетеді.
Сонымен, тұқым қуалайтын өзгергіштік табиғи сұрыпталу үшін материал «құрастырады», ал тұқым құалаушылық пайда болған өзгерістерді бекітеді және олардың жиналуына әкеледі.
(Ұ) Өзгергіштік жөніндегі мәселелерінің әртүрлі типтерін талқылау.
(W) видео «Твиг бiлiм» - Өзгергіштік
(W/f) Видео бойынша концепт карта жасау:
Өзгергіштік
|
|
|
Тұқым қуалайтын
|
Тұқым қуаламайтын
|
Туындайды:
|
Немен сипатталады:
|
Физикалық даму
|
Климат
|
Тәртібі
|
Тіршілік сипаты
|
Денсаулық
|
Мәдениет
|
|
Қоректену
|
Өзгергіштік түрлері: үздікті және үздіксіз.
(W) Мұғалім оқушыларға тұмсықтары әр түрлі құнақтардың суретін көрсетеді.
(f) 1.Құнақтар арасындағы айырмашылықтарды сипаттаңыз
2. Тұмсықтарының әр түрлі болуы себебі неде?
3. Бұл өзгергіштіктердің эволюциядағы рөлі қандай?
(Т) Во время кругосветного путешествия на корабле «Бигль» Чарльз Дарвин описал 13 видов вьюрков, обитающих на Галапагосских островах. Наблюдение за этими птицами натолкнуло Дарвина на идею происхождения видов за счёт изменчивости и естественного отбора
(W) Видеобейне көру Ч. Дарвин дилеммасы.
Барлық галапагосс құнақтары осында Орталық Америкадан түскен ортақ ата-тектен шықты. Тұқымдармен қоректенетін ата-тектен, құстардың үш формасы пайда болы: тұқымқоректі жер құнақтары, ағашта мекендейтін бұнақденеқоректі құнақтар және ұсақ сандуғаш құнақтар. Сыртқы ортадағы әр түрлі қорекке бейімделу нәтижесінде, құнақтар бір бірінен тұмсық құрылысы бойынша ерекшелене бастады. Кәдімгі жер құнақтарының үш түрі – ірі, орташа және ұсақ аралдардың көбісінде кездеседі. Бұл жағдайда олар тұмсық мөлшері мен жейтін тұқымдар мөлшерімен ерекшеленеді. Аралдардың біреуінде тек орташа құнақтар мекендейді және осы құстардың тұмсықтары кішірек, бәсекелесетін құстар жоқ кезінде орташа жер құнағы, ұсақ құнақтың деңгейінің (ниша) кейбір бөлігін алады. Интенсивті түртүзілуі және экологиялық деңгейлердің терең дифференциациясы дарвиннің құнақтарының үш түріне түзілуіне әкеледі.
Жер құнақтарының түысы (Geospiza)– 6 түрі. Бұл жерде мекендейтін, тұқымдар мен опунция гүлдерімен қоректенетін кеңтұмсықты құстар.
Ағаш құнақтарының түысы (Camarhynchus) – 6 түрі. Бұл ағашта мекендейтін, жіңішке тұмсықты құстар. Осы түрлердің біреу өсімдікқоректі, ал басқалары бұнақденеқоректі (мысалы, тоқылдақтәрізді құнақ бұнақденені іздеген кезде ағаштардағы жарылған жерлерін таяқшалармен және кактіс тікенектерімен зерттейді).
Сандуғаш құнақтары (Certhidea) – монотипикалық, яғни бір түрмен көрсетіледі; бұл түрі аз ерекшеленген және барлық жерде кездеседі. Сонымен, қоректену спектрі тұмсықтарының мөлшеріне тәуелді: кең (жоғары) тұмсық ірі тұқымдарды жеуге мүмкіндік береді.
Видео көру «Галапагос құнақтары»
https://www.youtube.com/watch?v=l9sKRAm74lo
Қері байланыс: мұғалім-оқушы
2 сабақ
Зертханалық жұмысты орындау
(G) (E) Оқушыларды 3 топқа бөлу.
(Т) (Э) Топ ішіндегі өзгергіштік пен кейбір түр дарақтарының басқаларына қарағанда тіршілікке қабілеттілігі жоғары деген көзқарас арасындағы өзара байланысты табыңыз. Мысал ретінде құстар тұмсықтарындағы өзгергіштікті алыңыз. Әр топқа тұқым салынған ыдыс, бос ыдыс, секундомер, өтпейтін екі шымшуыр мен екі өткір шымшуыр керек.
1.Оқушыларға қауіпсіздік ережесі айтылады.
2.Оқушылар зертханалықтың мақсатын анықтайды (Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштіктің эволюциядағы маңызын зерттеу, топ ішіндегі өзгергіштік пен кейбір түр дарақтарының басқаларына қарағанда тіршілікке қабілеттілігі жоғары екендігін дәлелде ).
3.Болжамын анықтайды (түрлердің жаңа бейімділік белгілері өзгергіштікке әкеледі ).
4.Керекті құрал-жабдықты таңдап алады (пластикалы шанышқылары, пластикалы қасықтары, пластикалы пышақтарының, қағаз стакандары, секундомер, құстың тұмсығының суреті бар көшірме, тұқымдар)
5.Жұмыс барысымен танысады.
6.Зерттеу жұмысын жасап, қорытындылайды.
Жұмыстың барысы:
1.Тұқымдарды 1 минут ішінде шымшуырмен ұстап, үстелдің бір шетіндегі тұқым салынған ыдыстан екінші шетіндегі бос ыдысқа тасыңыз. (Сыныптың екі шетіне де орналастыруға болады)
2. Қанша тұқым тасығаныңызды санаңыз.
3. Бұл әрекетті берілген әр түрлі құралмен ауыстыра отырып, кемінде үш рет қайталап, нәтижелерін санаңыз.
4. Орындалған жұмыстың нәтижесіне қарай, ортақ сандық мөлшерін шығарып, график құрыңыз.
Тұқым: Үрмебұршақ тұқымы
|
№
|
құралдар
|
Уақыты
|
Тұқым саны
|
Ортақ саны
|
Нәтижесі
|
1
|
Өткір шымшуыр
|
|
|
|
|
|
|
2
|
Өтпейтін шымшуыр
|
|
|
|
|
|
|
3
|
Қасық
|
|
|
|
|
|
|
4
|
Пышақ
|
|
|
|
|
|
|
5
|
Шанышқы
|
|
|
|
|
|
|
Тұқым: Күнбағыс тұқымы
|
№
|
құралдар
|
Уақыты
|
Тұқым саны
|
Ортақ саны
|
Нәтижесі
|
1
|
Өткір шымшуыр
|
|
|
|
|
|
|
2
|
Өтпейтін шымшуыр
|
|
|
|
|
|
|
3
|
Қасық
|
|
|
|
|
|
|
4
|
Пышақ
|
|
|
|
|
|
|
5
|
Шанышқы
|
|
|
|
|
|
|
(Жұмысты орындау кезінде бір оқушы уақыт есептеп, бір оқушы тасылған ыдыстағы тұқымды санап, қалған оқушылар құралдармен тұқым тасиды. Уақыт үнемдеу үшін 1 минутта үш оқушы бір мезгілде тұқымдарды бірінші ыдыстан екінші ыдысқа тасығаны дұрыс. Оқушылар құралдарын алмастыра отырып, осы жағдайды қайталайды).
5. (W) Нәтижелерді талқылау және құс тұмсығының қай түрінің тіршілікке қабілеттілігі жоғары екендігін болжап, оны белгілердің тұқым қуалап, уақыт өте келе құс тұмсықтарының барлығының формасы сондай болуы мүмкін ұғымымен сәйкестендіріп, өзгергіштікке қорытынды жасау.
(W/f) Қорытынды шығару:
Таспырма: өзгергіштік түрін анықтаңыз (тұқым қуалайтын/тұқым қуаламайтын) – презентациядан көрсету
Сұрақтар:
1. Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштіктің эволюциядағы рөлі қандай?
2. Өзгергіштік нені береді?
3.Тұқым қуалаушылық нені береді?
4. Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштіктің айырмашылыңы неде?
5. Тұқым қуалайтын және тұқым қуаламайтын өзгергіштік түрлері өзара қатынаса ма?
6. Какие факторы влияют на ход эволюции?
Пысықтау: Биологиялық диктант
Сыртқы ортаның әсерінен түрлер изменяются. Тұқым қуалау белгілері ______________ _______________ беріледі. Ч.Дарвин өзіннің экспедициялары кезінде, ______________ әсерінен жануарлар мен өсімдіктер ______________ байқады. Галапагосс құнақтарында тұмсықтарының пішіні ______________ байланысты өзгерді. Органикалық әлемнің даму факторлары ретінде ______________ пен______________ болып санады. Олар табиғатта ______________ түзілуіне әкеледі. Бір ____________түзілуі
______________ негізі болып табылады.
|
Twig-bilim
https://twig-bilim.kz/kz/film/variation
альтернативті видео көруге болады
https://twig-bilim.kz/kz/film/darwins-dilemma
альтернативті видео көруге болады
|
|
